رشد نامتوازن صنعت پتروشیمی و زنجیره ناقص ارزش

این صنعت از حلقه‌های متعددی تشکیل شده و تولیدات هر حلقه به عنوان خوراک در حلقه‌های پایین‌تر مورد استفاده قرار می‌گیرد تا اینکه کالای نهایی تولید شود. محصولات نهایی که در این صنعت تولید می‌شود نیز در صنایع متعددی نظیر صنعت ساختمان، رنگ‌سازی و صنعت خودرو، ماشین‌آلات صنعتی و صنعت مواد آرایشی، بهداشتی و دارویی مورد استفاده قرار می‌گیرد و توسعه هر چه بیشتر آن می‌‌‌تواند زمینه‌های رشد و توسعه سایر صنایع را نیز فراهم آورد.

از این‌رو می‌توان گفت که لازمه تولید کالاهای نهایی در صنعت پتروشیمی توسعه متوازن این صنعت است که از آن به عنوان تکمیل زنجیره ارزش افزوده در صنعت پتروشیمی یاد می‌شود. حال باید دید که در ایران تا چه اندازه به این مهم توجه شده است و آیا صنایع بالادستی، میانی و تکمیلی پتروشیمی به صورت متوازن رشد یافته‌اند؟ برای این منظور ابتدا به بررسی تعداد و عملکرد تولیدی مجتمع‌های پتروشیمی می‌پردازیم.

بر اساس اطلاعات منتشر شده توسط شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران، تا پایان سال 2014، 48 شرکت در صنعت پتروشیمی ایران فعال بوده‌اند. ظرفیت اسمی تولیدی این 48 شرکت مجموعاً نزدیک به 60 میلیون تن بوده است. با این‌حال تولید عملی مجتمع‌های پتروشیمی در این سال در حدود 44.5 میلیون تن بوده است و بخش اعظم این مجتمع‌ها در ماهشهر و عسلویه واقع شده‌اند.

جدول1-جدول تلفیقی عملکرد تولید مجتمع‌های پتروشیمی درسال 1393 – ارقام برحسب هزارتن

منبع:گزارش عملکرد شرکت ملی صنایع پتروشیمی درسال 1393

بررسی روند افزایش ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی نشان می‌دهد که این شاخص در فاصله زمانی سال‌های 2004 تا 2015 بیش از 2.37 برابر رشد داشته است. به تولید رسیدن بخشی از فازهای پتروشیمی کاویان، جم، کرمانشاه، اروند، امیرکبیر، زاگرس، رازی، بیستون، فن‌آوران و خوزستان مهم‌ترین دلیل افزایش ظرفیت تولید مجتمع‌های پتروشیمی در این بازه زمانی بوده است.

برآوردهایی که از ظرفیت تولید سال 2015 ارائه شده نشان می‌دهد که ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی درحدود 61 میلیون تن بوده و میزان تولید محصولات پتروشیمی نیز در این سال به بیش از 46.8 میلیون تن رسیده است. در واقع می‌توان گفت که در سال 2015 از 75 درصد ظرفیت اسمی مجتمع‌های پتروشیمی کشور استفاده شده است. با این حساب حجم تولید محصولات پتروشیمی در سال 2015 نسبت به سال ماقبل در حدود 5 درصد رشد داشته است.

آمارهایی که از تعداد و نوع مجتمع‌های پتروشیمی در ایران منتشر شده است نشان می‌دهد که صنعت پتروشیمی ایران به شکل نامتوازنی رشد یافته است به ‌طوری‌که صنایع فعال در بخش بالادستی که محصولات پایه‌ای تولید کرده و خوراک صنایع میانی را تأمین می کنند رشد مناسبی داشته‌اند، اما صنایع میانی و تکمیلی به همان میزان توسعه نیافته‌اند که دلیل آن تعداد زیاد مجتمع‌های تولیدکننده متانول و آمونیاک و اتیلن در کشور است.

نمودار1-روند افزایش ظرفیت اسمی تولید مجتمع‌های پتروشیمی کشور

منبع: شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران

همان‌گونه که در قسمت ابتدای این گزارش عنوان شد بخش زیادی از ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی در مجتمع‌های پتروشیمی ایران به تولید متانول، اتیلن، اوره و آمونیاک اختصاص دارد به‌گونه‌ای که در سال 1393 ظرفیت تولید این چهار محصول بیش از 19 هزار تن بوده و می‌توان گفت حدوداً 32 درصد از ظرفیت تولید پتروشیمی ایران به این 4 محصول اختصاص دارد. با توجه به مجوز‌هایی که برای احداث واحد‌های جدید صادر شده است انتظار می‌رود که الگوی توسعه فعلی در آینده نیز ادامه داشته باشد زیرا با توجه به آمارهای منتشر شده با بهره‌برداری از طرح‌های مصوب در برنامه پنجم توسعه بیش از 44 میلیون تن به ظرفیت تولید چهار محصول متانول، اوره، اتیلن و آمونیاک افزوده خواهد شد و این درحالی است که ظرفیت تولید محصولات میانی و نهایی پتروشیمی افزایش اندکی خواهد داشت.

نمودار2- ظرفیت تولید محصولات مختلف پتروشیمی در زمان کنونی و بعد از بهره‌برداری از طرح‌های مصوب در برنامه پنجم توسعه

منبع: شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی

این درحالی است که بخش میانی و تکمیلی پتروشیمی با آنکه پتانسیل بالایی در ایجاد اشتغال در کشور دارد سهم کمی از کل ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی را به خود اختصاص داده‌اند. مطالعاتی که در این‌باره صورت گرفته نشان می‌دهد که به ازای تولید یک میلیون تن محصول در صنایع بالادستی پتروشیمی 500 شغل جدید ایجاد می‌شود که اگر این یک میلیون تن به عنوان خوراک به صنایع میانی تحویل گردد، صنایع میانی می‌توانند 2200 فرصت شغلی ایجاد نمایند. در صنایع نهایی نیز به ازای تولید یک میلیون تن محصول 200 هزار فرصت شغلی جدید ایجاد خواهد شد.

اگر آمار اشتغالی که به ازای تولید یک میلیون تن محصول در صنایع مختلف پتروشیمی را با میزان سرمایه مورد نیاز برای ایجاد اشتغال در هر یک از این صنایع مقایسه نماییم به روشنی ضرورت توسعه هر چه سریع‌تر صنایع میانی و نهایی تبیین خواهد شد. توضیح آنکه اگر بخواهیم یک فرصت شغلی در صنایع بالادستی ایجاد نماییم نیازمند سرمایه‌گذاری 940 هزار دلاری هستیم در حالی که ایجاد شغل جدید در صنایع میانی و پایین دستی به ترتیب نیازمند 773 و 21 هزار دلار است. در واقع در صنایع میانی و پایین دستی می‌توان با هزینه کمتر، اشتغال بیشتری ایجاد نمود[1].

البته باید این نکته را متذکر شویم که در صنایع بالادستی پتروشیمی نیز توسعه متوازن شکل نگرفته است که به عنوان مثال می‌توان به تولید اتیلن در ایران اشاره کرد. هم‌ اکنون ظرفیت اسمی تولید اتیلن ایران در حدود 6.3 میلیون تن در سال است و زنجیره ارزش افزوده آن شکل گرفته است اما در نقطه مقابل ظرفیت اسمی تولید پروپیلن که یک محصول پایه‌ای و بالادستی پتروشیمی است، کمتر از 1 میلیون تن در سال است و زنجیره ارزش افزوده این محصول در ایران شکل نگرفته است. حال آنکه با توسعه صنایع پایین دست پروپیلن می‌توان انتظار ارزش‌آفرینی بالایی در این حوزه باشیم.

در این میان عوامل مختلفی در توسعه نامتوازن صنعت پتروشیمی دخیل بوده که قیمت‌گذاری خوراک واحد‌های پتروشیمی یکی از مهم‌ترین دلایل این امر است. توضیح اینکه بعد از بهره‌برداری از فاز‌های مختلف پارس جنوبی در سال‌های گذشته امکان در اختیار گذاشتن خوراک گاز ارزان برای مجتمع‌های پتروشیمی فراهم شد و دولت به منظور جذب سرمایه‌گذاری در صنعت پتروشیمی اقدام به تأمین خوراک گاز ارزان نمود به‌گونه‌ای که حتی قیمت خوراک گاز در سال‌های اخیر به کمتر از 3 سنت در ازای هر متر مکعب رسید.

همین امر موجب ایجاد رانت‌هایی در صنایع بالادستی پتروشیمی شد و سودآوری این بخش از پتروشیمی به میزان قابل‌ملاحظه‌ای افزایش یافت. حال با توجه به اینکه مکانیزمی برای انتقال تخفیف‌های قیمتی به صنایع میانی و پایین دستی تعبیه نشده بود، توسعه این صنایع مورد غفلت قرار گرفت و با توجه به حاشیه سود بالا در صنایع بالادستی پتروشیمی، تمامی سرمایه‌ها به بخش‌های بالادستی سرازیر شد. اولین دستاورد این سیاست غلط، افزایش تولید محصولات پایه‌ای پتروشیمی بود که با توجه به عدم توسعه صنایع پایین دستی، بالاجبار به صادرات اختصاص یافت. در نتیجه می‌توان گفت که بخش زیادی از فواید تخفیف‌های قیمتی خوراک پتروشیمی‌ها به کشورهای واردکننده محصولات پایه‌ای از ایران اختصاص یافته که با واردات این محصولات و تبدیل آن‌ها به محصولات نهایی و صادرات دوباره کالاهای نهایی به کشورهایی نظیر ایران، سودهای کلانی را از آن خود کرده اند.

[1]- رضا محتشمی‌پور، راهبردهای شرکت ملی صنایع پتروشیمی در توسعه خوشه‌های صنایع پایین‌دستی، دفتر توسعه صنایع پایین‌دستی پتروشیمی، 1387.