واحدهای تولیدی که الفین (اتیلن، پروپیلن و در ادامه زنجیره تولید انواع پلی اتیلن و پلی پروپیلن) محصول اصلی آنها به شمار می رود، عمدتاً از گاز اتان و فرآورده های نفتی مایع (نفتا، پروپان، بوتان، رافینیت و ...) که در پالایشگاه ها تولید میشود، استفاده میکنند. اما واحدهایی که محصول اصلی آنها متانول، آمونیاک و اوره است، بیشتر از گاز متان استفاده میکنند. بحثی که وجود دارد و منتقدان وضعیت کنونی بر آن تاکید دارند، این است که خوراک گازی در مقایسه با خوراک مایع بسیار ارزانتر در اختیار پتروشیمی ها قرار می گیرد و این امر موجب میشود تا سوددهی پتروشیمی های گازی بسیار بیشتر از پتروشیمی های با خوراک مایع باشد. نتیجه این است که سرمایه گذاران انگیزه کافی برای سرمایه گذاری در صنایع با خوراک مایع را پیدا نمی کنند و این امر موجب رشد ناهمگون صنعت پتروشیمی می شود. برخی بر این عقیده هستند که قیمت خوراک گازی می بایست برابر قیمت گاز صادراتی تعیین شود تا توازن میان پتروشیمی های گازی و مایع مجدداً برقرار شود. اما عدهای دیگر نیز عنوان می کنند که قیمت خوراک گازی باید به گونه ای تعیین شود که جذابیت سرمایه گذاری در صنعت پتروشیمی در ایران در مقایسه با رقبای منطقه ای (بهخصوص عربستان) حفظ شود و در نتیجه، بهتر است که بهجای تعیین قیمت بر مبنای نرخ گاز صادراتی به ترکیه، حداقل متوسط نرخ خوراک تحویلی به صنایع در کشورهای منطقه مبنا باشد.
هماکنون تمامی خوراکی که در مجتمعهای پتروشیمی کشور مورد استفاده قرار میگیرد از طریق پالایشگاههای همجوار مجتمعهای پتروشیمی، شرکت ملی گاز و شرکت ملی نفت ایران تأمین میگردد. جدول 1 میزان مصرف حاملهای هیدروکربوری صنایع پتروشیمی را به تفکیک خوراک و نوع سوخت نشان میدهد.
بخش اعظم مجتمعهای فعال در ایران، از خوراک گاز استفاده مینمایند و تنها مجتمعهای بندرامام، نوری، بوعلی سینا، بیستون، شازند، اصفهان و تبریز از خوراک مایع استفاده مینمایند. البته دو مجتمع پتروشیمی جم و امیرکبیر نیز بخشی از خوراک خود را از خوراک مایع تأمین مینمایند.
آنچه در این بین حائز اهمیت است، قیمت خوراک مایع و گاز مجتمعهای پتروشیمی و تأثیر آن بر سودآوری مجتمعهایی با خوراک مایع و گاز و نیز بر الگوی توسعه صنعت پتروشیمی است. هماکنون قیمت خوراک مجتمعهای پتروشیمی که از خوراک مایع استفاده میکنند معادل 95 درصد بهای محمولههای صادراتی نفت تعیین شده است.
در این مجتمعها هزینه خوراک بیش از 80 درصد هزینههای کل را تشکیل میدهد و نوساناتی که در قیمت خوراک و نرخ ارز رخ میدهد موجب میشود که سودآوری این مجتمعها با چالش مواجه شود. به عنوان مثال در سالهای 1390 و 1391 به دلیل شکافی که بین نرخ ارز آزاد و مبادلاتی وجود داشت، حاشیه سود مجتمعهای پتروشیمی افزایش یافت، اما همزمان با از بین رفتن شکاف نرخ ارز بازار با نرخ ارز مبادلاتی و نیز کاهش قیمت نفت که منجر به کاهش قیمت محصولات پتروشیمی شد، شرایط اقتصادی این مجتمعها نیز وضعیت نامطلوبی پیدا کرد.
آمارهایی که از حاشیه سود مجتمعهای پتروشیمی با خوراک مایع منتشر شده نشان میدهد که در سال 1393 حاشیه سود این مجتمعها کمتر از 20 درصد بوده و بیشترین حاشیه سود مربوط به پتروشیمی بندرامام به میزان 19 درصد بوده است. این در حالی است که پتروشیمی بوعلی سینا در این سال حاشیه سود 2 درصد داشته است.
لازم به ذکر است که خوراک مایع نقش بسیار مهمی در تکمیل زنجیره ارزش افزوده و توسعه مجتمعهای پتروشیمی دارد که از خوراک مایع استفاده میکنند و محصولات این مجتمعها نسبت به مجتمعهای خوراک گاز، بیشتر در داخل کشور به فروش میرسند.
قیمتگذاری خوراک گاز پتروشیمیها نیز در سالهای اخیر تغییرات زیادی داشته است. قبل از قانون هدفمند کردن یارانهها قیمت خوراک گاز پتروشیمیها بر اساس قانون بودجه سال 1387 کشور 690 ریال به ازای هر متر مکعب اعلام شد اما بعد از اجرای قانون هدفمند کردن یارانهها قیمت گاز به ازای هر متر مکعب 700 ریال تعیین شد و در قانون بودجه سال 1393 به 13 سنت به ازای هر متر مکعب افزایش پیدا کرد.
این تغییر و تحولات باعث شده که مشکلات متعددی برای سرمایهگذاران ایجاد شود زیرا افق بلندمدتی برای قیمت خوراک وجود نداشته و همین امر سبب شده تا سرمایهگذاران نسبت به سرمایهگذاری در این صنعت بیمیل باشند. در واقع برای ارزیابی طرحهای پتروشیمی و مقایسه طرحها با یکدیگر باید قیمت خوراک مشخص و پایدار باشد تا امکان انتخاب برای سرمایهگذار فراهم گردد.
بر این اساس اخیراً خبرهایی مبنی بر اعلام فرمول جدیدی از سوی وزارت نفت برای تحویل خوراک گاز سبک و شیرین از شبکه سراسری گاز به مجتمعهای پتروشیمی بر اساس میانگین وزنی نرخ گاز خانگی، گاز وارداتی و صادراتی منتشر شده است. در ابلاغیه جدیدی که از سوی وزارت نفت منتشر شده، نحوه تعیین قیمت خوراک گاز مجتمعهای پتروشیمی بر اساس فرمول زیر بیان خواهد شد:
قیمت گاز طبیعی=5/0 *معدل وزنی قیمت داخلی، صادراتی و وارداتی + 5/0 * قیمت گاز طبیعی در بازار تعیین شده
حال انتظار میرود که با فرمول جدید، قیمت کنونی خوراک گاز برای مجتمعهای پتروشیمی در بازه 8 تا 9 سنت به ازای هر مترمکعب قرار گیرد که این موقعیت مطلوبی را برای سرمایهگذاران فراهم میکند. خصوصاً اینکه این نحوه قیمتگذاری برای یک دوره 10 ساله در نظر گرفته شده است.