تاریخچه بورس کالا

گرچه چنین به نظر می‌رسد که بورس کالا مفهومی مربوط به عصر جدید است، اما شاید به جرات بتوان آن را به زمان­های گذشته بسیار دور و دوران پیش از میلاد مسیح نسبت داد. سومری‌ها در 4000 تا 4500 سال پیش از میلاد در شکلی کاملاً ابتدایی از بورس کالا، اقدام به خرید و فروش کالاها می کردند. حتی شواهد نشان می دهد که در آن زمان قراردادهایی وجود داشته که مشابه قراردادهای آتی دنیای مدرن بوده است. از آن تاریخ تا کنون، بورس کالا در اشکال مختلف و در نقاط مختلف دنیا به منظور تسهیل داد و ستد وجود داشته است؛ اما بورس کالا به مفهوم کنونی برای اولین بار در سال 1864 در ایالات متحده آمریکا و در شهر شیکاگو شکل گرفت و در دهه های 1930 و 1940 میلادی توسعه یافت.

بورس کالا به دلیل مزایایی که دارد همواره مورد توجه بوده و اکثر کشورهای جهان در حال حاضر اقدام به تاسیس بورس کالا کرده اند. مهم‌ترین اثرات مثبت بورس کالا در جهت بهبود عملکرد اقتصاد را می‌توان در موارد زیر خلاصه نمود:

· مدیریت ریسک قیمت و پیش‌گیری نوسان‌های پیش‌بینی نشده در قیمت‌ها

· کشف قیمت صحیح و عادلانه کالاها از طریق مکانیزم بازار و از برآیند تقابل نیروهای عرضه و تقاضا که خود شامل منافع زیر است:

o  ایجاد شفافیت در بازار و عدم وجود اضافه تقاضا و یا اضافه عرضه در بازار

o فراهم شدن امکان برنامه‌ریزی و اتخاذ تصمیمات صحیح در خصوص تولید، سرمایه ­گذاری و مصرف برای فعالان بازار.

· مکانی مناسب برای سرمایه‌گذاری

·  توسعه بازارهای نقدی کالا و ...

بورس کالا در ایران و عرضه محصولات پتروشیمی

با توجه به اثرات مثبتی که در فوق به آنها اشاره شد و در راستای تحقق این اهداف، در ایران نیز، با تشکیل بورس فلزات و بورس کشاورزی به ترتیب در سال های 1382 و 1383 زمینه­های لازم برای تشکیل بورس کالای ایران فراهم شد و در سال 1384 با تلفیق بورس فلزات و کشاورزی، بورس کالا رسماً فعالیت خود را آغاز کرد. بورس نفت و محصولات پتروشیمی نیز به صورت نمادین در سال 1386 با عرضه دو هزارﺗﻦ ﻣﺤﺼﻮل ﭘﻠﻲ اﺗﯿﻠﻦ ﺳﺒﻚ ﺧﻄﻲ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﭘﺘﺮوﺷﯿﻤﻲ اﻣﯿﺮﻛﺒﯿﺮ افتتاح شد. اما با توجه به تشریفات و فرآیندهای پذیرش کالا در بورس کالا، محصولات پتروشیمی عملاً از سال 1387 در بورس کالا عرضه شدند. در حال حاضر طیف وسیعی از محصولات پتروشیمی در سه گروه پلیمرها، محصولات شیمیایی و گازها در بورس کالا پذیرفته شده اند (جدول 1).

عملکرد بورس کالا از سال 1387 تا کنون در ادامه مقاله ضمیمه گردیده است

چالش­ها و فرصت­های حضور محصولات پتروشیمی در بورس کالا

همان‌طور که پیشتر نیز عنوان شد، محصولات صنعت پتروشیمی از سال 1386 در بورس کالای ایران مورد پذیرش قرار گرفته­ و نشان داده شد که محصولات این صنعت یکی از مهم‌ترین بخش های بورس کالا را تشکیل داده اند. اما از زمان ورود این محصولات به بورس، بحث‌های مختلفی در مورد نحوه عرضه و خرید این محصولات مطرح بوده است. درحال حاضر خرید محصولات پتروشیمی از بورس کالا پس از ثبت نام در سایت «بهین‌یاب» و کسب سهمیه  امکان‌پذیر است.این سایت تحت نظارت وزارت صنعت، معدن و تجارت بوده و متقاضیان ضروری است که تولیدکننده صنایع پایین دستی پتروشیمی یا صنایع مرتبط بوده و اسناد و مدارک مرتبط از طریق سایت «بهین‌یاب» در اختیار وزارت صنعت و معدن قرار گیرد تا  مجوز لازم برای خرید محصولات پتروشیمی دریافت گردد.

 مشکل اصلی که درحال حاضر وجود دارد، عدم نظارت دقیق وزارت صنعت بر مدارک ارائه شده توسط افراد و مجوزهای صادر شده است و حجم مجوز ها و تقاضاهای خرید نشان از حجم بالای ظرفیت های کاذب تولید دارد.

گفته می شود افراد با مجوزهای جعلی اقدام به خرید از بورس کالا کرده و با سود بالا در بازار آزاد به تولیدکنندگان واقعی می فروشند. به عنوان مثال، پیشترها یکی از نمایندگان مجلس گفته بود که دلالان با سندهای جعلی (سند کارخانه‌ی تولید لوله) و بعضاً با سندهای مربوط به واحدهای تولیدی تعطیل شده اقدام به خرید محصولات پتروشیمی کرده و در بازار آزاد با حداقل 40 تا 50 درصد سود به فروش می رسانند.

حال سوالی که مطرح است این است که چرا دلالان وارد بورس محصولات پتروشیمی می‌شوند و چرا چنین بازاری برای آنها جذابیت دارد. برای این موضوع چند دلیل وجود دارد: لزوم خرید نقدی و همچنین حجم بالای خرید اولین دلیل حضور دلالان در بازار بورس محصولات پتروشیمی است. به عبارت دیگر چون خریداران واقعی نمیتوانند با شرایط فوق­الذکر در بازار حضور پیدا کرده و اقدام به خرید کنند، بنابراین در چنین شرایطی وجود دلالان مفهوم پیدا می‌کند.  چراکه دلالان می توانند به عنوان یک پل ارتباطی برای خریداران کوچک عمل کرده و امکان خرید مواد اولیه پتروشیمی را برای آنها فراهم آورند. که البته در این بین سود کلانی نیز بالطبع نصیب دلالان می‌شود. (عمده فروشی و خرده فروشی ماهیت بازار است!)

گرچه برای این مشکل راهکارهای مختلفی چون ساده سازی ساز و کارهای خرید و ایجاد امکان خریدهای کوچک و یا تشکیل تعاونی از سوی تولیدکنندگان و خرید از طرف تعاونی ارائه شده است، اما به نظر می رسد که مشکل اصلی مسئله دیگری باشد. اصلی ترین عاملی که دلالان را به حضور در بازار محصولات پتروشیمی در بورس کالا ترغیب می کند، عدم تعیین قیمت محصولات پتروشیمی با تکیه بر نیروهای عرضه و تقاضا و با استفاده از مکانیزم‌ بازار است.

در حال حاضر قیمت محصولات پتروشیمی بر اساس نرخ ارز مبادله ای تعیین می شود که هیچ جایگاهی در مبادلات تجاری ندارد. این موضوع سبب می شود تا هم میزان تقاضا به دلیل پایین تر بودن قیمت مبادله از قیمت تعادلی بیشتر از مقدار واقعی باشد و هم تولیدکننده تمایل و رغبتی به عرضه محصول خود در بورس کالا نداشته باشند. مشکلاتی که به وضوح در دوره های گذشته مشاهده شده است و همواره فعالان بازار از کم بودن میزان عرضه پتروشیمی ها گلایه داشته اند.

گرچه شرکت ها موظف هستند که هر هفته حدود 100 هزار تن محصولات پتروشیمی خود را در بورس کالا عرضه کنند، اما تجربه ماه های اخیر نشان داده است که تنها حدود 50 هزار تن محصول پتروشیمی در بورس کالا عرضه شده است. البته همان‌طور که ذکر شد دلیل این موضوع پایین نگه داشتن دستوری قیمت ها است و تا زمانی که این مشکل برطرف نشود مطمئناً واحدهای پتروشیمی نیز تمایل و انگیزه­ای به عرضه منظم محصولات خود در بورس کالا نخواهند داشت و این امر موجبات حضور دلالان در بورس محصولات پتروشیمی را فراهم خواهد نمود؛ بررسی آمار مربوط به سال 1392 نشان می­دهد که در آن سال، حدود 790 هزار تن محصولات پتروشیمی در خارج از بورس کالا و از طریق دلالان صورت گرفته است که در نوع خود رقم قابل توجهی است.

بورس کالا با اهداف بسیار مثبتی که پیشتر نیز به آن ها اشاره شد، در ایران تاسیس گردید و در ادامه، برای حل مشکلات موجود در بازار محصولات پتروشیمی، این محصولات وارد بورس کالا شدند. اما با شرایطی که توصیف شد نمی توان عنوان کرد که مشکلات پیشین بازار محصولات پتروشیمی حل شده باشد. در واقع بورس کالا می‌تواند می‌توانست محلی مناسب برای حل این مشکلات باشد اما عملکرد نامناسب و ناهمانگی سازمان ها و وزارتخانه های ذیربط در این حوزه خود مشکلات جدیدی را برای فعالان بازار ایجاد کرد. عدم نظارت دقیق برای تشخیص تولیدکنندگان واقعی سبب شده تا اکنون مشکلات جدی در زمینه تامین محصولات پتروشیمی برای تولیدکنندگان واقعی ایجاد شود. و عملکرد ضعیف در سامانه «بهین‌یاب» موجب شده تا در وضعیتی که میزان مصرف واقعی محصولات پلیمری در کشور حدود 5/2 میلیون تن است، مقدار مورد تقاضای ثبت شده در سایت «بهین‌یاب» حدود 26 میلیون تن باشد. به عبارت دیگر نظارت غیر اصولی موجب شده تا میزان تقاضای خرید حدود 10 برابر مقدار واقعی باشد.

گرچه نظارات دقیق تر وزارت صنعت بر اسناد ارائه شده از سوی متقاضیان خرید، می تواند تا حدودی نابسمانی های موجود در بازار محصولات پتروشیمی در بورس کالا را بهبود بخشد، اما به نظر نمی رسد که راه حل اصلی مشکلات باشد.

 انتظار بر این بود که عرضه محصولات پتروشیمی در بورس کالا بتواند مشکلات این بخش از اقتصاد را از بین ببرد. اما نکته ای که مسئولین مربوطه از آن آگاه نیستند و یا حداقل در حوزه عمل از آن غفلت می‌کنند این است که بدون رعایت پیش فرض های یک سیستم (مانند بورس کالا که پیامدهای خوبی به همراه دارد)، نباید انتظار داشته باشیم که وضعیت بازار به تعادل برسد بتواند حلال مشکلات ما باشد. پیش‌شرط اصلی بورس کالا، تکیه بر نیروهای عرضه و تقاضا و شرایط بازار رقابتی است و تمام اثرات مثبت این سیستم در سایه این اصل طلایی است. بنابراین نمی توان انتظار داشت که هم قیمت ها به صورت دستوری تعیین شوند و هم سیستم بورس کالا بتواند مشکلات موجود در بخش محصولات پتروشیمی را حل کند.

ارائه راهکارهایی چون نظارت دقیق بر سامانه «بهین‌یاب» و یا تشکیل تعاونی ها و ... تنها می تواند وضعیت موجود را بهبود بخشد اما نمی تواند مشکل را حل کند. از این رو به نظر می رسد تنها راه حل برای مسائل موجود، آزادسازی قیمت محصولات پتروشیمی در بورس کالا باشد؛ چرا که با فراهم شدن چنین شرایطی هم تولیدکنندگان رغبت بیشتری به عرضه محصولات خود در بورس کالا خواهند داشت و هم دلالان از بازار حذف خواهند شد و در نتیجه تنها مصرف کنندگان واقعی یعنی تولیدکنندگان پایین دستی محصولات پتروشیمی در بازار فعال خواهند بود.

این مساله زمانی اهمیت می یابد که به یاد داشته باشیم مزایای بسیاری نیز برای عرضه محصولات پتروشیمی در بورس کالا وجود دارد که مهم ترین آنها شفافیت اطلاعات است. به این مفهوم که اگر قیمت ها بر اساس مکانیسم بازار تعیین شوند و ساز و کار خرید از بورس کالا دقیق و اصولی باشد و امکان تخطی از آن وجود نداشته باشد، شفافیت اطلاعات در بورس کالا امکان رانت جویی را از بین برده و بازار را به سمت شرایط رقابتی هدایت می کند. ضمن اینکه فراموش نکنیم که در برهه کنونی و با برداشته شدن تحریم های غرب علیه ایران، سرمایه گذاران خارجی برای ورود به صنایع سودآوری همچون پتروشیمی صف کشیده اند، خروج پتروشیمی ها از بورس به هر دلیل نشانه بسیار ناخوشایندی برای سرمایه گذاران خواهد بود. چرا که اصول بازار رقابتی ایجاب می کند که اطلاعات کاملا شفاف باشد و برای خارجیان عدم حضور در بورس سیگنالی بسیار قوی از عدم شفافیت اطلاعات و نابسامانی در این صنعت است که ممکن است سرنوشت این صنعت را تحت تاثیر قرار دهد.

بنابراین با در نظر گرفتن کلیه مزیت ها و عدم مزیت های حضور شرکت های پتروشیمی در بورس، سیاستگذاران این حوزه با مطالعه دقیق چالش های موجود در این صنعت و به خصوص حضور پتروشیمی ها در بورس زمینه را برای حضور بهینه شرکت ها در بورس کالا فراهم نمایند.

محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی پس از محصولات صنعتی در بورس کالا بیشترین میزان مبادله را داشته است و از سال 1387 تا 13 دی ماه 1394 حدود 640 تریلیون ریال محصولات پتروشیمی و نفتی با مقاصد داخلی و 167 تریلیون ریال با مقاصد خارجی مورد معامله قرار گرفته است.

نمودار (1) سهم هر یک از گروه‌های کالایی از ارزش کل معاملات بورس کالای ایران از سال 1387 تا کنون را نشان می‌دهد. همان‌طور که مشاهده می شود، محصولات پتروشیمی حدود 35 درصد از ارزش کل معاملات را به خود اختصاص داده‌اند. محصولات صنعتی 64 درصد و محصولات کشاورزی نیز حدود 1 درصد از ارزش کل معاملات را در اختیار دارند.

جدول (3) ارزش و حجم پلیمرهای معاملعه شده در بورس کالای ایران را از ابتدای سال 1393 تا 13 دی ماه سال 1394 نشان می­دهد، همان‌طور که در جدول نیز مشاهده می‌شود پلی پروپیلن نساجی بیشترین ارزش معاملات را داشته است، به طوری که در بین محصولات پلیمری حدود 18 درصد از ارزش معاملات به این محصول اختصاص دارد. بنابراین، بر طبق آمار، صنعت نساجی بزرگ‌ترین مشتری پلیمرهای عرضه شده در بورس کالا و یکی از وابسته ترین صنایع به محصولات پتروشیمی است.  به لحاظ حجم نیز، پلی وینیل کلراید (PVC) با 582 هزار تن، بیشترین حجم معامله را در این مدت داشته است. پلی وینیل کلراید، یکی از پرکاربردترین پلیمرهای تولید شده در صنعت پتروشیمی است که به طور خاص در صنعت ساختمان کاربرد بسیار فراوانی دارد.