فرایندهای مستندسازی دانشهای کسب شده و یافتههای پژوهشی با بهرهگیری از مصادیق مالکیتهای فکری (بهویژه ثبت اختراعات) و حقوق ناشی از آنها، از فرایندهای ضروری جهت پشتیبانی از انجام پژوهش و خلق دانش، توسعه و تجاریسازی فناوری و کسب درآمد ناشی از آن در سازمانهای دانشبنیان و پژوهشمحور هستند. شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی در مسیر خلق ایده تا محصول، جهت پشتیبانی از فرایندهای برنامهریزی و اجرای پروژههای پژوهشی و دستیابی به فناوری و تجاریسازی فرایندها از بدو تاسیس توجه ویژهای به فرایندهای مستندسازی و مالکیت فکری داشته است، بطوریکه در چارت سازمانی آن ساختاری تحت عنوان امور مستندسازی و ثبت اختراعات در نظر گرفته است. در این نوشتار ضمن بررسی مختصر این ساختار و معرفی وظایف و مسئولیتهای امور مستندسازی و ثبت اختراعات، اهمیت فعالیتها و فرایندهای تدوین، مستندسازی و ثبت دانشهای کسب شده و دستاوردهای پژوهشی با بهرهگیری از حقوق مالکیت فکری بهعنوان یک الزام برای سازمانهای دانشبنیان و پژوهشمحور بحث میگردد.
ضرورت توجه به ساختار و فرایندهای مستندسازی و مالکیت فکری
چرخه پژوهش و خلق، توسعه و ارائه فناوری شامل مجموعه فعالیتها و فرایندهایی از خلق ایده تا تبدیل آن به یک محصول فناورانه و ارائهی آن به بازار با ایجاد ارزش افزوده و درآمدزایی برای حامیان پژوهش و تامینکنندگان است. در کنار انجام فعالیتهای مذکور؛ شناسایی، استخراج، تدوین و مستندسازی دستاوردهای پژوهشی و دانشهای حاصله یکی از اقدامات اساسی در سازمانهای پژوهشمحور و ارائه کننده فناوری خواهد بود، بطوریکه در صورت بیتوجهی به این مقوله، نه تنها کلیه مولفههای لازم، هنگام ارائه فناوری جمعآوری و دستهبندی نشده و آماده ارائه نخواهند بود؛ بلکه امکان پشتیبانی و ارائه خدمات پساز واگذاری فناوری وجود نخواهد داشت. چه بسا ممکن است هنگام واگذاری و فروش فناوری و همچنین پساز این مرحله (جهت پشتیبانی از فناوری واگذار شده)، پژوهندگان و پدیدآورندگان دستاوردها در خدمت سازمان نباشند. ضمنا در عرصه رقابت تنگاتنگ سازمانهای ارائه کننده فناوری، توسعه، بهبود و بهینهسازی لازمه باقی ماندن در میدان رقابت است و هر گونه برنامهریزی در این زمینه با استفاده از دانشهای مدون شده و مستندات پژوهشهای قبلی سازمان میسر خواهد بود. از اینرو شناسایی، استخراج، تدوین و مستندسازی کلیه نتایج، دستاوردها و دانشهای حاصله حین اجرای طرحها و پروژههای پژوهشی و جمعبندی آنها در سازمانهای دانش و پژوهشمحور یکی از ضروریترین فرایندهای سازمانی خواهد بود.
یکی دیگر از اقدامات اساسی در سازمانهای پژوهشمحور و ارائه کننده فناوری همراه با انجام فعالیتهای خلق ایده تا ارائه محصول فناورانه، توجه به مقوله حفاظت از دستاوردهای فکری یا بهعبارت دیگر مدیریت بر مالکیتهای فکری است. داراییهای هر سازمان، به داراییهای مشهود (مالی و فیزیکی که بهراحتی قابل شناسایی و ارزشگذاری هستند) و داراییهایی غیر مشهود (که بهسهولت قابل شناخت، استخراج، ارزیابی و ارزشگذاری نیستند) تقسیمبندی میشوند. مالکیت فکری (Intellectual Property) به مالکیتهای حاصل ازخلاقیتهای فکری انسان (که زیرمجموعه داراییهای غیرمشهود هستند)، گفته میشود. به عبارت دیگر اصطلاح مالکیت فکری به دستاوردهای وابسته به اندیشه، دانش، ادبیات، هنر، صنعت، فن، نوآوری و ذوق بشری؛ اطلاق میشود. بنابراین مالکیتهای فکری عمدتاً به دو زمینه کلّی مالکیتهای صنعتی (نظیر اختراعات، طرحهای صنعتی، علائم و نامهای تجاری) و مالکیتهای ادبی و هنری (نظیر آثارمکتوب، نرم‌افزارهای رایانه‌ای، موسیقی، شعر، فیلم) تقسیم میشوند. با توجه به اینکه در عصر حاضر عمده داراییهای سازمانهای دانشبنیان و پژوهشمحور داراییهای نامشهود است، اهمیت توجه به مدیریت و بیشینهسازی داراییهای فکری در عصر حاضر امری بدیهی است، بطوری که غفلت از آنها موجب حذف سازمانها از جرگه رقابت در ارائه فناوری خواهد شد.
اهمیت توجه به دارایی های فکری در افزایش ارزش شرکت ها و موسسات:
دارایی های فکری از طریق ارائه لیسانس، فروش، یا تجاریسازی محصولات یا خدمات حمایت شده درآمد ایجاد می نمایند و سبب افزایش ارزش و ثروت شرکت ها در نظر سرمایه گذاران و موسسات مالی می گردند. همچنین در صورت فروش، ادغام یا تملک، دارایی های فکری موجب افزایش دو چندان ارزش موسسات می شوند. ضمنا دارایی های فکری برخی از سازمان ها درصد بسیار قابل توجهی از دارایی کل سازمان را تشکیل می دهند. لذا همانگونه که در سازمان ها تمهیداتی جهت احراز، تثبیت و حفاظت از داراییهای مالی و فیزیکی مد نظر قرار میگیرد، برای احراز، تثبیت و حفاظت از دارایی های فکری نیز بایدتمهیدات موثری در نظر گرفت. با توجه به اینکه ثبت اختراعات در میان مصادیق مختلف مالکیت های فکری (به لحاظ نقشی که در زندگی بشر و پیشرفت انسان ها داشته و دارد)، از اهمیت خاصی برخوردار هستند و بطوریکه اهمیت آن برای سازمانهای فعال در حوزه ی خلق و توسعه فناوری های صنعتی بسیار بالاتر است، در ذیل به مهمترین نتایج و آثار ثبت اختراعات برای سازمانهای دانش بنیان، پژوهش محور و توسعه دهنده ی فناوری پرداخته میشود:
1- شناسایی، احراز، تثبیت و معرفی دستاوردهای فکری سازمان در قالب اسناد ثبت اختراع
2- ایجاد خلاقیت و برانگیختن حس رقابت در پژوهشگران
3- تحکیم جایگاه سازمان در بازار رقابتی
4- ایجاد فرصت اعطای لیسانس و ارائه فناوری یا فروش اختراع
5- افزایش قدرت چانه زنی درفروش دانش فنی و قراردادهای لیسانس
6- پشتیبانی از فعالیتهای تجاری سازی دستاوردهای پژوهشی
7- ارائه تصویر مثبت ازجایگاه سازمان دراذهان عمومی
نظارت بر انتشار دستاوردهای فکری در قالب کتاب، مقاله، ارائه سمینار در همایشها
هر چند که در چرخه پژوهش و خلق، توسعه و ارائه فناوری، مدیریت بر مالکیت های صنعتی (از قبیل ثبت اختراعات) به عنوان یکی از مهمترین اقسام مالکیت های فکری از اهمیت والایی برخودار است، اما نظارت بر انتشار دستاوردهای پژوهش و فناوری به صورت انتشار کتاب، مقاله، ارائه سمینار در همایش ها و غیره (که در قالب مالکیت های ادبی و هنری یا حقوق کپی (Copy Right) به عنوان قسم دیگر از مالکیت های فکری قرار میگیرند) نیز قابل توجه هستند و باید در این زمینه ها نیز تمهیداتی در نظر گرفته شود، بطوریکه از به خطر افتادن منافع تجاری دستاوردهای فکری پیش از حفاظت از آنها در با استفاده از یکی از جنبه های حقوق مالکیتهای صنعتی جلوگیری کرد.
مدیریت مستندسازی و مالکیت فکری بهعنوان بخشی از فرایندهای مدیریت دانش:
استقرار مدیریت مستندسازی و مالکیت فکری در راستای استقرار مدیریت دانش هستند، اما شامل کلیه جنبه های ضروری استقرار مدیریت دانش نمی گردند. پر واضح است که در عصر حاضر جهت رشد و بالندگی سازمانها استقرار همه جانبه مدیریت دانش از اهمیت ویژهای برخوردار است. ولی آنجا که استقرار مدیریت دانش تمام ساختار و فرایندهای سازمان را در بر میگیرد و اجزای آن بسیار متنوع و متعدد هستند، در این نوشتار فرصت پرداختن به تمام جنبههای مدیریت دانش وجود نداشته است. از اینرو به لحاظ ساختار سازمانی صرفا فقط به بخشی از جنبههای استقرار مدیریت دانش یعنی مدیریت مستندسازی و مالکیت فکری پرداخته شده است.
ساختار مستندسازی و مالکیت فکری در شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی
یکی از سیاستهای کلان شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی، ایجاد سازمانی دانشمحور و متعالی و استقرار نظام مدیریت دانش با رویکرد تسهیم دانش در شرکت و حفاظت از حقوق دارایی های فکری و توسعه خلاقیت و نوآوری است. در راستای این سیاست، بنیانگذاران شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی از ابتدای تشکیل آن، ساختاری سازمانی در این زمینه طرحریزی و استقرار نموده اند. به عبارت دیگر این شرکت با نهادینه کردن ساختار مستندسازی و مالکیت فکری که از مهمترین الزامات ساختاری در سازمانهای دانش و پژوهشمحور در عصر کنونی است، از ابتدای تاسیس تاکنون گام به گام فرایندهای مستندکردن، ثبت اختراعات، مدیریت بر مالکیتهای فکری را هم راستا با فرایندهای انجام پژوهش، خلق دانش و ارائه فناوری پیش برده است. از طرفی دیگر با گذشت زمان و افزایش بلوغ سازمانی و توسعه فرایندهای پژوهش، فناوری و تجاریسازی شرکت، موضوع اصلاح، تقویت و توسعه فرایندهای مستندسازی و مالکیت فکری نیز در این شرکت مطرح بوده است.
وظایف و مسئولیتهای امور مستندسازی و ثبت اختراعات
نظر به اینکه ماهیت اصلی دستاوردهای شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی، از جنس دانش و فناوری است؛ مستندسازی، حفاظت علمی و دقیق از آنها، به عنوان یکی از زیرساختهای اساسی توسعه فناوری؛ نقش محوری در تجاری سازی و کسب درآمد از این دستاوردها خواهند داشت. از اینرو امور مستندسازی و ثبت اختراعات، با هدف مستند نمودن دانش های حاصله و حفاظت از حقوق مالکیت فکری دستاوردهای پژوهشی شرکت پایه گذاری گردیده است. این امور پیگیری وظایف و مسئولیتهای نظارت و راهنمایی پژوهشگران در تهیه و تدوین گزارش پروژهها و مدارک مهندسی، متون و درخواستهای ثبت اختراعات و نوآوریهای مرتبط با فعالیتهای پژوهشی و آرشیو و به اشتراک گذاری آنها، انجام مراحل ثبت اختراعات، ثبت نرمافزارها و ثبت علائم تجاری محصولات شرکت، نظارت بر مفاد مالکیت فکری قراردادها و تفاهمنامه ها، نظارت بر انتشار دستاوردها در قالب کتاب، مقاله و ارائه سخنرانی در همایش ها، افزایش آگاهی پژوهندگان در زمینه مالکیت فکری و ایجاد مرکز اسناد و بانک اطلاعاتی از دستاوردهای پژوهش پتروشیمی بر عهده دارد.
فعالیتهای حرفهای این امور از سال 1384 با ثبت اولین اختراع آغاز شده و به تدریج با توسعه و سازماندهی روزافزون، این امور به یکی از ادارات تخصصی مستندسازی و مالکیت فکری تبدیل گشته است. بطوریکه هم اکنون خدمات این امور نه تنها به صنعت پتروشیمی و کمیته مالکیت فکری وزارت نفت عرضه میگردد، بلکه همچنین خدمات تخصصی بررسی ماهوی درخواستهای ثبت اختراع به اداره ثبت اختراعات ایران (به عنوان مرجع استعلام) ارائه میشود.
خلاصه ای از فعالیتهای امور مستندسازی و ثبت اختراعات:
1- پیگیری تدوین و مستندسازی نتایج فعالیتهای پژوهش و فناوری
2- بررسی و شناسایی دستاوردهای مهم شرکت جهت مستندسازی و حفاظت از آنها
3- ثبت اختراعات از دستاوردهای پژوهش و فناوری شرکت
4- ارائه خدمات علمی- فنی و مالکیت فکری به متقاضیان ثبت اختراع
5- ارائه مشاوره های حقوقی جهت حفظ مالکیت فکری دستاوردهای پژوهشی به ساختار پژوهش پتروشیمی
6- همکاری و نظارت بر تهیه بسته های دانش فنی حاصل از پروژه ها و طرحهای پژوهش و فناوری
7- سازماندهی و تمرکز مستندات پایانی و اسناد فنی-مهندسی پروژه ها
8- فراهم کردن شرایط دسترسی پژوهشگران به دستاوردهای پروژه های پژوهش و فناوری و اشتراک گذاری دانش های حاصله
9- توسعه کتابخانه فیزیکی و الکترونیکی
10- تامین منابع اطلاعاتی مورد نیاز پژوهشگران از قبیل: متون استانداردها، کتابهای تخصصی و مقالات، گزارشات تحلیلی، فنی و
ارزیابی اقتصادی فرایندهای مختلف پتروشیمی و ...
11- اطلاع رسانی در زمینه آخرین دستاوردهای شرکت
12- هماهنگی و برگزاری سمینارهای اختتام پروژه های پژوهشی
13- نظارت بر انتشار دستاوردهای پژوهشی در قالب مقاله، کتاب، ارائه سمینار و غیره.
نگاهی مختصر بر عملکرد امور مستندسازی و ثبت اختراعات
امور مستندسازی و ثبت اختراعات، توجه ویژه ای نسبت به انجام فعالیتهای مرتبط با شناسایی نوآوریهای دارای شرایط ثبت اختراع، تدوین گزارش اختراع، تنظیم ادعانامه اختراع و پیگیری مراحل اجرایی ثبت اختراع داشته و دارد؛ به نحوی که همواره در جهت رشد و ارتقاء توانمندی کارشناسان از طریق آموزشهای ضمن کار و اصلاح و تقویت ساختار بررسی درخواستهای اختراع، تدوین گزارش اختراع و ادعانامه و همچنین تهیه بانکهای اطلاعاتی بررسی پیشینه اختراعات پرداخته است و در این زمینه موفق به استخراج و ثبت 195 عنوان اختراع گردیده است. ضمنا این امور بهعنوان متولی نظارت بر انتشار دستاوردهای شرکت در قالب انتشار مقالات در نشریات داخلی و خارجی و ارائه سخنرانی و سمینار در همایشهای داخلی و خارجی تاکنون 872 درخواست انتشار مقاله یا ارائه سمینار را از نظر عدم درج مطالب محرمانه و تکنولوژیک شرکت بررسی و مجوز انتشار آنها را صادر نموده است. علاوه بر آن با توجه به مسئولیت ارزیابی امکان ثبت اختراع از نوآوریهای صورت گرفته در پروژه های پژوهشی جهت حفظ حقوق مالکیت فکری، نسبت به برگزاری حدود 596 عنوان سمینار اختتام پروژه های پژوهشی اقدام کرده است. همچنین در زمینه وظایف و مسئولیت های مستندسازی و اشتراک دستاوردهای پژوهشی مجموعا 1038 عنوان گزارش پروژه یا مدارک مهندسی پروژه مستند کرده است.
نتیجه گیری:
لازمه ادامه حیات، رشد و توسعه سازمانهای پژوهش و فناوری؛ طرحریزی و استقرار ساختارها و فرایندهای مستندسازی و حفاظت از دستاوردهای پژوهشی و مالکیتهای فکری خواهد بود. به عبارت دیگر در عصر حاضر توجه به مدیریت مستندسازی و مالکیت فکری دستاوردهای پژوهش و فناوری، دیگر صرفا به عنوان یک مزیت رقابتی سازمانهای پژوهش محور و ارائه کننده فناوری در نظر گرفته نمی شوند؛ بلکه این موارد یکی از الزامات باقی ماندن در میدان رقابت برای این سازمانها است و در صورت عدم توجه به آن، سازمانها پساز پیدایش، رشد و صعود به سمت سقوط و انحلال سوق پیدا خواهند نمود.
چنانچه بیان شد، بنیانگذاران شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی نسبت به مدیریت مستندسازی و مالکیت فکری دستاوردها و دانشهای حاصله شرکت توجه داشته اند و متناسب با ماموریتها و اهداف اولیه شرکت ساختار امور مستندسازی و ثبت اختراعات را (هر چند محدود و بدون توجه به همه جوانب) در چارت سازمانی شرکت لحاظ نموده اند. اما در ادامه با توجه به رشد و توسعه شرکت و تغییر سیاستها و هدفگذاری جدید، از طریق آموزشهای ضمن خدمت و اصلاح و بازنگری فرایندهای کاری، تخصص و توانمندی امور ارتقاء یافته است، هر چند که ساختار فعلی به جهت کمبود نیروی انسانی متخصص و با تجربه در زمینه همه مصادیق مالکیتهای فکری، فاصله زیادی تا حد ایده ال دارد.
مهندس کاظم شادمنش - رئیس مرکز تهران شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی