دیگر کاربردهای این ماده مهم صنعتی، استفاده به‌عنوان مبرد حرارتی، ماده اولیه تولید اسید نیتریک و مواد منفجره، تولید آکریلو نیتریل، الیاف سنتزی نیترو پارافین و نیترو سلولز و نیز تصفیه فاضلاب، استخراج فلزات از سنگ معدن و لاستیک‌سازی هستند. این محصول در زنجیره ارزش افزوده گاز متان قرار می‌گیرد.
آمارها نشان می‌دهد که ظرفیت اسمی تولید آمونیاک ایران در سال 1393 بالغ‌بر 3855 هزار تن بوده ولی حجم واقعی تولید این محصول در حدود 3239 هزار تن است. ایران با این حجم از ظرفیت تولید بیش از 23 درصد ظرفیت تولید آمونیاک خاورمیانه را در اختیار دارد که این مقدار معادل 2 درصد کل ظرفیت تولید آمونیاک دنیا است.
پتروشیمی پردیس و رازی مهم‌ترین مجتمع‌های پتروشیمی ایران هستند که به ترتیب 5/35 و 6/34 درصد از ظرفیت تولید آمونیاک کشور را در اختیار دارند در مجموع 70 درصد از ظرفیت تولید آمونیاک ایران متعلق به این دو مجتمع می‌باشد. پتروشیمی شیراز، خراسان و کرمانشاه نیز از جمله شرکت‌های دیگری هستند که بخشی از کل آمونیاک ایران را تولید می‌کنند.
نمودار 1- ظرفیت اسمی تولید آمونیاک ایران در سال 1393 به تفکیک مجتمع‌هایپتروشیمی
منبع: شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران
صادرات آمونیاک
بزرگ‌ترین متقاضی آمونیاک ایران در سال‌های 1393-1388 همواره هند بوده است. پس از هند، کشورهای کره جنوبی، تایوان، ترکیه، اندونزی و فیلیپین رتبه‌های بعدی را به خود اختصاص می دهند. البته اندونزی و فیلیپین از سال 1392 و کره جنوبی و برخی کشورهای اروپایی مانند فرانسه، بلژیک، هلند و نروژ از سال 1390 از بازار تقاضای این محصول کنار رفته‌اند و روند کاهش صادرات این محصول نیز از همین دوره آغاز شده است. هر چند، می‌توان تحریم‌های صورت گرفته علیه پتروشیمی ایران را نیز از عوامل مؤثر بر این کاهش صادرات دانست. جدول 1 ارزش صادرات آمونیاک بدون آب را به کشورهای عمده واردکننده از ایران نشان می‌دهد.
جدول 1- ارزش صادرات آمونیاک بدون آب ایران به کشورهای عمده تقاضا کننده این محصول در بازه 1393-1388 (سالانه؛ میلیون دلار)
منبع: گمرک جمهوری اسلامی
ایران از سال 1390 به این سو، پس از عربستان بزرگ‌ترینمبدأ وارداتی آمونیاک بدون آب هند بوده و بیش از یک پنجم نیاز وارداتی این کشور از طریق ایران تأمین می‌شود. رقبای ایران در بازار هند در این محصول، عربستان سعودی، قطر و اوکراین بوده‌اند. در سال 2010 ایران 74/43 درصد از نیاز خارجی هند به آمونیاک بدون آب را تأمین می‌کرده است در حالی که این نسبت در سال‌های بعد با نوسان همراه بوده و به ترتیب به 92/22، 15، 51/23 و 32/22 درصد کل بازار رسیده است. نمودار 2 سهم هر یک از کشورها را در تأمین بازار آمونیاک بدون آب هند در سال 2014نشان می‌دهد.
نمودار 2- سهم هر یک از کشورها در تأمینآمونیاک بدون آب هند در سال 2014
منبع: مرکز تجارت جهانی
تایوان و ترکیه دو مقصد صادراتی دیگر برای آمونیاک ایران هستند در بازار تایوان ایران رتبه هشتم را در صادرات آمونیاک بدون آب به این کشور داشته است. پیش از ایران کشورهای عربستان، اندونزی، استرالیا، اوکراین، مالزی، ترینیدادوتوباگو و کویت قرار دارند. قبل از این در سال‌های 2010 و 2011 تنها اندونزی، مالزی و عربستان بالاتر از ایران قرار گرفته بودند و ایران پس از این سه کشور، چهارمین صادرکننده مهم آمونیاک بدون آب به تایوان بود. در سال‌های 2012 و 2013 صادرات ایران به تایوان قطع شده بود اما در سال 2014 مجدداً از سر گرفته شد.
در ترکیه بیشترین سهم و نقش در این محصول همواره بر عهده روسیه بوده و پس از آن اوکراین، مصر، الجزایر و عمان قرار داشته‌اند. ایران در سال 2014 پس از کشورهای یاد شده در رتبه ششم صادرات به این کشور قرار داشته و تنها حدود 24/1 درصد از نیاز وارداتی ترکیه برای این محصول را پوشش می‌دهد. سهم روسیه در سال‌های اخیر به ویژه از سال 2012 به شدت افزایش یافته و در سال 2014 به حدود 45 درصد کل بازار آمونیاک بدون آب وارداتی ترکیه رسیده است. نمودار 3 سهم کشورهای مختلف را از بازار آمونیاک بدون آب ترکیه نشان می‌دهد. اگرچه ایران در سال 2014 سهم ناچیزی از بازار آمونیاک ترکیه را در اختیار داشته اما در سال 2011 حدود 5/7 درصد بازار این کشور در اختیار ایران بوده است و این امر نشان‌دهنده توانایی بالقوه ایران برای ورود بازار ترکیه است.
نمودار 3- سهم کشورهای مختلف از صادرات آمونیاک بدون آب به ترکیه در سال2014
منبع: مرکز تجارت جهانی
چشم‌انداز ظرفیت تولید و سهم تجارت آمونیاک ایران
بر طبق آمارها ظرفیت تولید آمونیاک ایران در سال 2014 بالغ‌بر 6365 هزار تن در سال بوده است. ایران در سال 2015 بیش از 23 درصد ظرفیت تولید آمونیاک خاورمیانه را در اختیار دارد و بر طبق پیش‌بینی‌ها سهم ایران تا سال 2025 به 44 درصد افزایش خواهد یافت. بررسی آمارها و پیش‌بینی‌های ارائه شده نشان می‌دهد که سهم تجارت آمونیاک ایران از کل تجارت خاورمیانه نیز افزایش خواهد یافت. هم‌اکنون این سهم در حدود 2/19 درصد است که در ده سال آینده به 40 درصد افزایش می‌یابد.
نمودار 4-چشم‌اندازسهم ایران در تجارتپلی‌پروپیلن خاورمیانه و جهان
منبع:شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و محاسبات نویسنده
اوره
اوره از جمله فرآورده‌هایی است که سهم زیادی از کل ظرفیت تولید پتروشیمی‌های ایران را به خود اختصاص داده است. آمارها نشان می‌دهد که در سال 1393 ظرفیت اسمی تولید اوره در مجتمع‌های پتروشیمی ایران در حدود 4442 هزار تن بوده است که از این مقدار حدوداً 3987 هزار تن به تولید واقعی منجر شده است. این حجم از تولید توسط پنج شرکت پتروشیمی پردیس، رازی، کرمانشاه، شیراز، و خراسان صورت می‌گیرد که در این میان پتروشیمی پردیس بزرگ‌ترین ظرفیت تولید اوره ایران را به خود اختصاص داده است. ظرفیت اسمی تولید اوره این مجتمع 2150 هزار تن در سال است که در دو فاز 1075 هزارتنی در سال 1389 به بهره‌برداری رسیده است.
جدول 2- ظرفیت تولید متانول به تفکیک مجتمع‌هایپتروشیمی - ارقام برحسب هزار تن در سال
منبع: شرکت ملی صنایع پتروشیمی
در مقیاس جهانی چین بزرگ‌ترین تولید کننده اوره در دنیا است و بیشترین مصرف این محصول را نیز به خود اختصاص داده است. بعد از چین، هند و خاورمیانه بیشترین ظرفیت تولید اوره جهان را در اختیار دارند با این تفاوت که هند تراز منفی دارد و میزان مصرف اوره این کشور بیشتر از تولید داخلی آن است اما در خاورمیانه حجم مصرف به میزان قابل‌ملاحظه‌ای از تولید پایین‌تر است. همین امر موجب شده که بخش زیادی از اوره تولید شده در منطقه خاورمیانه به صادرات اختصاص پیدا کند.
شکل 1- حجم تولید و مصرف اوره در مناطق مختلف دنیا
منبع: Fertecon, CRU, PotashCorp
چشم‌انداز ظرفیت تولید و سهم تجارت اوره ایران
آمارهایی که از میزان ظرفیت تولید اوره ایران منتشر شده نشان می‌دهد که ظرفیت تولید اوره ایران در سال 2001 بالغ‌بر 7405 هزار تن بوده که این مقدار در سال 2014 با رشد 43 درصدی به 10620 هزار تن افزایش یافته است. انتظار می‌رود این روند در سال‌هایآتی نیز ادامه داشته باشد و سهم ایران از ظرفیت تولید اوره جهان در افق 2025 به 6/6 درصد افزایش یابد که این مقدار 44 درصد از ظرفیت تولید اوره منطقه خاورمیانه را در برمی‌گیرد. در حوزه تجارت اوره نیز سهم ایران افزایش قابل‌ملاحظه‌ای خواهد داشت. ایران هم‌اکنون 6/5 درصد تجارت اوره کل دنیا و 8/19 درصد تجارت منطقه خاورمیانه را به خود اختصاص داده که این سهم‌ها در افق سال 2025 به ترتیب به 8/27 و 8/50 درصد افزایش خواهد یافت.
نمودار 5-چشم‌اندازسهم ایران در تجارت اوره خاورمیانه و جهان
منبع:شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و محاسبات نویسنده