توسعه دانش بنیان با رویکرد استراتژی اقیانوس آبی

اقیانوس‌های قرمز در واقع زمینه های شناخته شده بوده و نماد کلیه صنایع و خدماتی ‌هستند که در حال حاضر وجود داشته و سازمان ها در آن به رقابت می‌پردازند. اقیانوس‌های آبی نیز در واقع فضاهای شناخته نشده حوزه های فعالیت هستند. در دنیای امروز رقابت معنایی ندارد و شرکت‌ها باید به دنبال ارایه محصولی باشند که رقیبی برای آنها وجود نداشته باشد و درون اقیانوس آبی فعالیت کنند. شرکتی که محصول یا خدماتی ارایه می‌کند که با دیگران متفاوت است دیگر نیازی به جنگ قیمت و رقابت ندارد. در این شرایط دیگر ارائه کنندگان همیشه به دنبال او در اقیانوس قرمز با هم می‌جنگند و سعی در پیروی کردن از آن و رسیدن به اقیانوس آبی که این شرکت موفق در آن است دارند. اما وقتی به اقیانوس آبی شرکت پیشرو می‌رسند، آن شرکت باز هم از آنها جلو‌تر است و خود را در میان اقیانوس آبی به جلو رانده است.

واژگان کلیدی: راهبرد[1]، توسعه دانش[2]، اقیانوس آبی[3]، اقیانوس قرمز[4]، رقابت[5].

در ابتدا لازم است مروری بر مفاهیم مرتبط با دانش داشته باشیم.

مفهوم دانش

تعاریف متعددی برای دانش ذکر شده است که به چند نمونه از آن اشاره می‌گردد:

الف) دانش ترکیب سازمان یافته‌ای است از داده‌ها و اطلاعات است که از طریق قوانین، فرآیندها و عملکردها و تجربیات حاصل آمده است. به عبارتی هرگونه اطلاعات پردازش شده‌ای که در جهت تحقق اهداف سازمان باشد به نوعی دانش است.

ب) دانش، اطلاعاتی سازماندهی و تجزیه و تحلیل شده است که می تواند، قابل درک و نیز کاربردی برای حل مسائل و تصمیم گیری باشد.

ج) طبق تعریف ویکی پدیا[6] دانش عبارت است از مجموعه دانستنی‌هایی که بشر برای زندگی خود از آنها بهره می‌گیرد.

د) دانش مجموعه‌ای از نگرش‌ها، تجربیات و مراحلی است که به صورت درست و صحیح در کنار هم قرار گرفته‌اند. از این رو، راهنمای مناسبی برای افکار، رفتارها و ارتباطات است.

ح) دانش، استدلال درباره اطلاعات و داده‌ها برای دسترسی به کارایی، حل مسائل، تصمیم گیری، یادگیری و آموزش است.

برای درک تفاوت میان داده، اطلاعات و دانش و همچنین تشخیص جایگاه آنها در اینجا الگوی فرآیند تولید دانش نشان داده می‌شود:

روابط میان داده، اطلاعات و دانش

روابط میان داده، اطلاعات و دانش، سلسله مراتبی و مطلق نیست. افراد و موقعیت‌ها، تعیین کننده داده، اطلاعات و یا دانش بودن این عوامل هستند. صاحب نظرانی مثل داونپورت، پروساک، نوناکا، استیو هالس و کارل ویگ متفق القول هستند که سطح تکامل دانش از اطلاعات و داده ها بیشتر بوده و در برگیرنده هر دوی آنهاست و همچنین سطح تکامل اطلاعات از داده بیشتر بوده و در برگیرنده آن نیز می باشد. وجود داده برای شکل‌گیری اطلاعات و وجود اطلاعات برای ایجاد دانش ضروری است. افرادی که در زمینه‌ای خاص اطلاعاتی عمیق در اختیار دارند از سطح دانش بیشتری نسبت به کسانی که در آن زمینه اطلاعات چندانی ندارند برخوردارند.

صاحبنظران برای رأس هرم پیشنهاداتی داشتند که هیچکدام بصورت مطلق نبوده است. مواردی نظیر خرد، بصیرت، آگاهی و ... از این دسته کلمات و مفاهیم می‌باشد.

توسعه دانش بنیان[7]

 یک بررسی ساده نشان می‌دهد که حداقل 9 مفهوم در ادبیات مرسوم توسعه‌ای ایران به کار گرفته می‌شود. این مفاهیم عبارتند از: افزایش تولید، افزایش کارایی،‌ ایجاد اشتغال،‌ حذف فقر،‌ حذف وابستگی،‌ ایجاد رفاه،‌ آزادی، پیشرفت و تعالی (عظیمی، 1392). همگرایی در ادبیات توسعه منجر به هم تکمیلی[8] شده و زمینه ساز یکپارچگی[9] در اهداف خواهد شد. توسعه“ در لغت به معنای رشد تدریجی در جهت پیشرفته‌ترشدن, قدرتمندترشدن و حتی بزرگ‌ترشدن است (فرهنگ لغات آکسفورد, ۲۰۰1). به طور کلی توسعه جریانی است که در خود تجدید سازمان و سمت‌گیری متفاوت کل نظام اقتصادی-اجتماعی را به همراه دارد. توسعه علاوه بر اینکه بهبود میزان تولید و درآمد را در بر دارد، شامل دگرگونی‌های اساسی در ساخت‌های نهادی, اجتماعی-اداری و همچنین ایستارها و دیدگاه‌های عمومی مردم است. توسعه در بسیاری از موارد, حتی عادات و رسوم و عقاید مردم را نیز دربرمی‌گیرد.

تعاریف بسیاری از این مفهوم توسط صاحبنظران ارائه گردیده است ولی اگر بخواهیم برآیند نظرات اندیشمندانی نظیر مایکل تودارو[10]، برنشتاین[11]، میردال[12] و ... را در یک عبارت خلاصه کنیم به جمله زیر خواهیم رسید که:

توسعه جریانی چند بعدی، پیچیده، همه جانبه و یکدست رو به جلو است که کل نظام اقتصادی و اجتماعی را در بر گرفته و شامل دگرگونی‌ها و بهبود[13] اساسی در همه ساختار جامعه و ابعاد زندگی مردم می‌گردد.

توسعه دانش بنیان نیز در واقع همان دگرگونی‌ها، بهبود اساسی و رشد تدریجی در جهت پیشرفت و کسب مزیت در جامعه با محوریت دانش است که بطور مثال در اقتصاد منجر به خلق ارزش افزوده خواهد گردید. از مزایای توسعه دانش بنیان می‌توان به جلوگیری از افت (زوال) دانش، بهبود تصمیم گیری‌ها، انعطاف و انطباق پذیری، افزایش دارایی‌ها، افزایش محصول، جذب سرمایه‌ و ... اشاره نمود.

مفاهیم کلی استراتژی

استراتژی یا راهبرد مفهومی است با منشأ نظامی که بعدها در سایر عرصه ها از جمله اقتصاد، تجارت و سیاست بکار گرفته شد. برای استراتژی نیز تعاریف متعددی ارائه گردیده است که از آن میگذریم و به یک تعبیر ساده اکتفا می‌کنیم.

استراتژی عبارتست از یک طرح عملیاتی و شاید دراز مدت به منظور هماهنگی و ساماندهی اقدامات برای نیل به یک هدف مشخص و از پیش تعیین شده.

به عبارتی استراتژی دیدن علائم کم سو است که رقبا قادر به دیدن آن نیستند. این نکته مقدمه ای است بر استراتژی اقیانوس آبی که به آن خواهیم پرداخت.

اقیانوس آبی و اقیانوس قرمز

انسان از ابتدا در حال رقابت بوده است. دورانی با طبیعت، زمانی با حیوانات، مقطعی با دیگران و گاهی با خود و در حال حاضر با همه اینها. در سال ۲۰۰۵ کتابی تحت عنوان راهبرد اقیانوس آبی که حاصل کار بیست ساله پروفسور چان کیم[14] و پروفسور رنه مابورنیا[15] بود، منتشر شد و در کمتر از یک سال میلیونها نسخه از آن به چهل و یک زبان دنیا ترجمه و فروخته شد. استراتژی اقیانوس آبی نتیجه دو دهه تحقیق و مطالعه بر روی بیش از ۱۵۰ حرکت استراتژیک دنیا در بیش از ۳۰ صنعت متفاوت در طی ۱۰۰ سال گذشته است (ویکیپدیا).

می‌توان گفت که امروزه بیشتر تولید‌کنندگان و عرضه‌کنندگان کالا در اقیانوسی مشغول به رقابت هستند که دائما در حال جنگ قیمتی هستند. آنها در این جنگ دچار مشکلاتی می‌شوند و این اقیانوس آبی با ریخته شدن خون آنها به اقیانوس قرمز تبدیل می‌شود. اقیانوس قرمز در واقع همان بازار رقابت کنونی جهان است که حاضرین در آن به رقابت بر سر عوامل موجود نظیر کاهش قیمت می‌جنگند.

استراتژی اقیانوس آبی بیان می‌کند که در دنیای امروز رقابت این چنینی هیچ معنایی ندارد و سازمانها باید به دنبال ارایه محصولی باشند که رقیبی برای آنها وجود ندارد و درون اقیانوس آبی فعالیت کنند. در نتیجه شرکتی که محصول یا خدماتی ارایه می‌کند که با دیگران متفاوت است دیگر نیازی به جنگ قیمت و رقابت نخواهد داشت. این استراتژی برای عبارات کار سخت شده، رقابت زیاد است، بازار اشباع شده است و از این قبیل جملات یک پاسخ صریح دارد و آن اینکه: حوزه هایی را بیابید که دیگران آن را نیافته اند.

در جدول زیر دیدگاه دو استراتژی بصورت خلاصه آورده شده است.

 توسعه دانش با دیدگاه استراتژی اقیانوس آبی

در عصر حاضر که به عصر دانش معروف شده است و بشر با انبوه دانش تولیدی مواجه است (بطوریکه دانش جهان در هر پنجاه الی هفتاد روز دو برابر می‌شود)، رقابت از سمت تولید کالای فیزیکی به سمت تولید کالای دانشی کشیده شده و رشد دارایی ناملموس به دارایی ملموس مثبت تر شده است. در این زمان تولید دانش فنی آن کالا بیشتر از تولید خود کالا مزیت داشته و سود بیشتری نیز عاید صاحب آن دانش خواهد کرد. با توجه به چرخه عمر[16] کوتاه دانش چنانچه توسعه نیابد محکوم به زوال است و ایجاد دانش مشابه نیز به منزله اختراع مجدد چرخ عملاً کارایی نخواهد داشت.

یکی از روشهای توسعه دانش تجاری سازی آن است که اهمیت فوق العاده‌ای دارد. روزانه در سراسر دنیا شرکتها و افراد مختلف پس از انجام فعالیت‌های پژوهشی به اختراعات و نوآوری‌هایی دست می‌یابند که دارای کارکردهای متنوعی است و می‌تواند بخش قابل توجهی از نیاز مشتریان را پوشش داده و حتی باعث بهبود کیفیت محصول و یا خدمات شود اما این ایده‌ها، اختراعات و نوآوری‌ها به خودی خود هیچ گاه نمی‌توانند مثمر ثمر واقع شوند و باید یک روند را طی کنند تا به دست مصرف کنندگان در بازار برسند.

بنابراین تجاری سازی به سلسه فعالیت‌هایی اتلاق می‌شود که برای بهره‌برداری از ایده‌ها، اختراعات و نوآوری‌ها در قالب محصول و با خدمات قابل ارائه، جهت فروش در بازار انجام شود.

بنظر می‌رسد کشورمان با رتبه پانزدهم تولید علم (مقالات ثبت شده) یکی از کشورهای دارای مزیت در تولید کالای دانشی ‌باشد. کسب دانش فنی و تجاری سازی آن در صنایع ارزش آفرین نظیر پتروشیمی، پالایش نفت، فولاد و سایر صنایع (به ویژه صنایع پایین دست) تا حدودی کشور را از رقابت طاقت فرسا در بازار تولید و فروش این محصولات رهانیده و به سمت اقیانوس آبی (به عنوان راهبر و ابزار توسعه دانش) هدایت خواهد نمود زیرا که تولید دانش و لیسانس[17] محصولات تولیدی هنوز در جهان صاحبان کمی دارد.

نتیجه گیری

دانش و فناوری از عوامل اصلی رقابت و یکی از مولفه‌های توسعه اقتصادی است. کشورهای در حال توسعه برای کاهش شکاف با ممالک توسعه یافته راهی جز توسعه اقتصادی ندارند و پیش نیاز آن هم چیزی جز پررنگ شدن نقش دانش در اقتصاد نبوده و گذر از اقتصاد سنتی و ورود به اقتصاد دانش بنیان قطعاً ضروری به نظر می‌رسد. در جهان کنونی که دانش به عنوان یک سرمایه[18]، مزیت و موتور محرک اقتصاد ایفای نقش می‌کند، سازمانها بایستی با اولویت تولید کالاهای دانشی فعالیت کرده و به جهت ایجاد قابلیت رقابت، دانش تولیدی را تجاری سازی نمایند. توسعه دانش، کسب و کارهای امروزی را از اقیانوس قرمز که در آن رقابت سختی برای کاهش هزینه و کسب سود وجود دارد به سمت اقیانوس آبی رهنمون خواهد ساخت که در آن رقابت و غلبه بر رقبا بی معنی شده و در صورت موفقیت بازارهای جدیدی خلق خواهند شد.

سید مصطفی موسوی- کارشناسی ارشد MBA دانشگاه شهید بهشتی

منابع و مآخذ

1.       احمدپور، کیارش. (28/09/1392). استراتژی اقیانوس آبی چیست؟. کد خبر 774117 http://donya-e-eqtesad.com/news/774117

2.       انتظاری، یعقوب. محجوب، حسن. (1392). "تحلیل توسعه اقتصاد دانش ایران بر اساس سند چشم انداز 1404". راهبرد فرهنگ، شماره بیست و چهارم.

3.       بهبودی، داود. امیری، بهزاد. (1389). "رابطه بلند مدت اقتصاد دانش بنیان و رشد اقتصادی در ایران". فصلنامه علمی پژوهشی سیاست علم و فناوری.

4.       تولایی، روح اله. (2008). "استراتژی اقیانوس آبی به عنوان انقلابی در حوزه مدیریت استراتژیک” دو ماهنامه علمی-ترویجی توسعه انسانی پلیس شماره 24.

5.       حسینی، سید محمود. روزبهانه، داریوش. (1390). "توسعه الگوی مزیت رقابتی پورتر و کاربرد آن در صنعت پتروشیمی ایران". مطالعات مدیریت راهبردی.

6.       گرجی زاده، عطیه. شریفی رنانی، حسین. (1392). "بررسی نقش اقتصاد دانش بنیان بر کنترل تورم در ایران". اولین همایش الکترونیکی ملی چشم انداز اقتصاد ایران.

7.       موسوی، سید مصطفی. (1394). "مدیریت دانش در سازمان‌های دانش بنیان در راستای کسب مزیت رقابتی". هفتمین کنگره پیشگامان پیشرفت.