این شرکت پس از شناسایی فناوریهای مورد نیاز در حوزه های فناوری تولید محصولات پتروشیمی و نیز فناوری های مرتبط نظیر کاتالیستها و موادشیمیایی استراتژیک، اقدام به پژوهش و تولید فناوری با گذر از مراحل آزمایشگاه تا واحد نیمه صنعتی مینماید.
از جمله نتایج حاصل از فعالیتهای شرکت، می توان به فناوریهای اشاره نمود که دانش فنی آنها تا مراحل پایلوت و نیمه صنعتی به دست آمده و آماده واگذاری می باشد لیکن در امر تجاری سازی دچار چالش ها و موانعی گردیده است که در این مقاله سعی بر آن است به برخی از عمده ترین این موانع پرداخته شود.
معرفی تجاری سازی
بر اساس اینکه تولید ملی از پژوهش و فناوری ملی و ایده‌های داخلی سرچشمه می‌گیرد ضرورت تجاری‌سازی مشخص می شود لذا یکی از عوامل پیشرفت کشورها در تجاری سازی، پژوهش‌های مرتبط در شرکت های دانش بنیان، پژوهشگاه ها، دانشگاه ها و موسسات و شرکت های پژوهشی بوده است.
در ابتدای فرایند تجاری سازی، ما نیاز به بازار داریم که منجر به شکل گیری ایده می‌شود. سپس تهیه مقدماتی طرح تحقیقاتی و اجرای تحقیقات و نمونه‌سازی و در آخر تدوین دانش فنی تا این جا ما به محصول نرسیده‌ایم بلکه فقط دانش تولید کرده‌ایم. اگر بخواهیم دانش را تبدیل به محصول کنیم باید فاز دوم را اجرا کنیم و از مفهوم تکنولوژی استفاده کنیم تکنولوژی یعنی کاربردی سازی علم به عبارتی تجاری سازی یعنی تبدیل یافته‌های جدید و ایده‌های پژوهشی به محصولات، خدمات و فناوری قابل ارائه به بازار. مفهوم تجاری سازی فرایندی است که در آن ایده‌های اولیه به سمت یک کاربرد تجاری هدایت می‌شوند و لیکن از میان صدها ایده اولیه تعداد محدودی به کاربرد نهایی منجر می‌شوند. از مهمترین روش های تجاری سازی دستاوردهای پژوهش و فناوری در دانشگاه ها و موسسات پژوهشی می توان به ارائه لیسانس، فرانشیز، سرمایه گذاری مشترک و فروش مستقیم کالا یا خدمت را نام برد.
از مواردی که در فرایند تجاری سازی با آن سرو کار داریم می توان به نیاز به مالکیت فکری و حقوقی، قیمت گذاری دانش، تولید محصول جدید، بازاریابی، مدیریت تکنولوژی، تولید، مدیریت مالی و اقتصادی، انتقال تکنولوژی و مدیریت پروژه اشاره نمود این موارد پیش زمینه های تجاری سازی هستند.
فرایند تجاری سازی فناوری فرایندی ساده و خطی نیست بلکه فرایندی پیچیده است که بازیگران متعدد با توانمندی ها ی گوناگون در آن ایفای نقش می کنند و به طور کلی فرایند ایده تا بازار (علم تا عمل) را می توان به سه مرحله ی مجزا تبدیل کرد که به صورت زیر مشخص می شود.
موانع و چالش های تجاری سازی
پیدایش سبک های جدید فعالیت های علمی و آموزشی نقش جاری دانشگاه ها و موسسات پژوهشی را به عنوان منبع اساسی تولید دانش مورد تردید قرار داده است بر همین اساس در سالهای اخیر در سطح کشورهای پیشرفته، دانشگاه ها بر مبنای آموزه های انقلاب دوم آکادمیک، پس از دوره های آموزش و پژوهش، تجاری سازی نتایج تحقیقات را در فرا دید خود قرار داده اند.
انقلاب دوم دانشگاهی یعنی اینکه باید تجاری سازی فرایند به دست آمده از نتایج تحقیقات را به بازارعرضه نمایند. با توجه به موارد مذکور، تغییر پارادایم سیاست های آموزشی و ورود به پروسه ی انقلاب دوم آکادمیک را واقعیتی گریز ناپذیر نموده است. بر مبنای این رویکرد " نتیجه ی سیاست های حاکم بر، باید انتقال سریع نتایج این تحقیقات به شرکت های بخش خصوصی و عمومی با همکاری دستگاه ها در راستای نفع عمومی باشد "پس همه ی مفاهیم ذکر شده معطوف به یک ساز ه ی اصلی، آن هم جهت گیری مراکز آموزشی و دانشگاه ها به سمت اقتصاد علم و انطباق فعالیت هایشان با نیازهای بازار می باشد.
بر اساس شرایط موجود ایجاد روش هایی برای ارتقا و افزایش احتمال موفقیت فرایند تجاری سازی بسیار دشوار می باشد. اغلب زمینه های تولید صنعتی، مصرف، آموزش عالی و حتی پژوهش، یک موضوع الگوبرداری شده و وارداتی به کشور بوده و براساس نیاز واقعی جامعه شکل نگرفته است و به منظور طراحی سازوکارهای تجاری سازی دانش که به صورت عملی قابلیت اجرا داشته باشند در مرحله ی اول نیاز به شناسایی موانع و
چالش های پیش روی تجاری سازی در عرصه ی موسسات پژوهشی و دانشگاه ها است.
با وجود اینکه هزینه های تجاری سازی بین 10 تا 100 برابر هزینه های تحقیق و توسعه است و کمتر از 5 درصد ایده ها به صورت موفقیت آمیز تجاری می شوند لیکن شواهد نشانگر این است که دولت ها ، دانشگاه ها و موسسات پژوهشی به رغم توجه مشترک شان به تجاری سازی تحقیقات، از برخی جهات ابزار و اطلاعات لازم را جهت پایش عملکردها، تحلیل روندها و ارزیابی راندمان و یادگیری از تحقیقات برای اقدامات برتر و
سیاست گذاری مناسب را در اختیار ندارند و بنابراین هنوز انجام این مهم با موانعی همچون عوامل درون سازمانی یا موانع مربوط به فرستندگان یا انتقال دهندگان تکنولوژی و موانع برون سازمانی مربوط به مصرف کنندگان فناوری همچون بخش صنعت مواجه می باشد.
از اهم این چالش های تجاری سازی یک محصول می توان موارد زیر اشاره نمود:
· عدم وجود مشوق‌های لازم برای تولیدکنندگان فناوری در صورت به نتیجه رسیدن پژوهش و کسب فناوری
· کاهش تمایل توسعه‌دهندگان بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری بر روی دانش‌های فنی بومی به علت خصوصی شدن صنعت پتروشیمی کشور و ریسکهای استفاده از دانش‌های فنی بومی
· تمایل سرمایه‌گذاران به خرید تکنولوژیهای خارجی به علت برخورداری از مزایا و مشوق‌های مختلف موجود در خرید دانش‌های فنی خارجی برای تصمیم‌گیرندگان، مهندسان و بهره‌برداران و نداشتن جذابیت سرمایه گذاری بومی
· افزایش ریسک سرمایه‌گذاری روی دانش‌های فنی بومی به دلیل فقدان تضمین فروش محصولات تولید شده با دانش داخلی در مقایسه با محصولات وارداتی
· الزامات اخذ مجوز های تجاری نمودن محصول از جمله FTO (Freedom To Operate)
· نبود صندوق های سرمایه گذاری پرخطر
· ورود لیسانس گیرنده به چرخه رقابت با لیسانس دهنده
· چالش های حقوقی حمایت از دارایی فکری در مدت قرارداد
· وابستگی به لیسانس گیرنده در مورد کیفیت و کارایی محصول وارد شده به بازار
· مشکلات در روند ثبت شرکت مشترک با بخش خصوصی و وجود بوروکراسی اداری
· شکاف فرهنگی بین صنعت و پژوهش
· نبود انعطاف بوروکراتیک
· مدیریت غیر اثر بخش دفاتر انتقال فناوری شرکت های داخلی
· نبود حمایت های مالی از پژوهش ها تا سطح ایجاد واحدهای مرجع
· کمبود اطمینان متقابل بین بخش دانشگاهی و موسسات پژوهشی با صنعت و سرمایه گذاران
· توانمندی های ناکافی نیروی انسانی، پیچیدگی و چندتخصصی بودن و کمبود تجربه ی مستند در این زمینه
· موانع ساختاری و سازمانی
· ترجیح محصولات خارجی بر مشابه داخلی آن، چراکه وقتی محصولی داخلی تولید می شود، مدیران میانی و پائین دست، تمایلی برای استفاده از این محصولات و تجهیزات ندارند و استفاده از محصول خارجی را ترجیح می دهند و ریسک به استفاده از محصول داخلی نمی کنند. علاوه بر آن به خاطر منافعی که برای برخی افراد و واسطه ها از طریق واردات ایجاد می شود از جمله سفرهای خارجی، استفاده از محصول خارجی ترجیح داده می شود.
· نبود استانداردهای زیست محیطی جامع و کامل
· در ادامه با عنایت به اینکه جهت ورود به بازار های جهانی اخذ مجوز های لازم از جمله FTO مورد نیاز است به بررسی مفهوم و چگونگی اخذ آن می پردازیم.
آنالیز اخذ Freedom to Operate Analysis (FTO)
تعریف FTO
توانایی انجام یک فعالیت تجاری مشخص(تجاری‌سازی یک محصول، ارائه یک خدمت، انجام فرآیند ساخت یا استفاده از یک محصول) بدون نقض حقوق مالکیت معنوی طرفی دیگر می‌باشد. زمانی که اختراعی ثبت پتنت می‌شود این پتنت ثبت‌شده مانع از تجاری‌سازی تکنولوژی مورد ادعا توسط طرف دیگری می‌شود ولی صاحب تکنولوژی ثبت‌شده نیز برای تجاری‌سازی آن در هر منطقه جغرافیایی بایستی آنالیز FTO را در آن منطقه انجام دهد.
انجام آنالیز FTO
· آشنایی کامل با محصول یا تکنولوژیی هدف برای تجاری‌سازی
· جستجو در بانکهای اطلاعاتی پتنتهای ثبت‌شده و یا در حال ثبت در خصوص تکنولوژی یا محصول هدف برای تجاری‌سازی
· تهیه گزارش جامع از پتنتهای در حال ثبت و یا ثبت‌شده که با محصول یا تکنولوژی هدف مشابهت دارند
· تطابق محصول نهایی تولید شده با مشخصات ارائه شده در پتنت ثبت شده
· بررسی و آنالیز دقیق گزارش فوق توسط وکیل حوزه ثبت اختراعات
· تعیین اینکه پتنهای مشابه از اعتبار لازم برخودار هستند یا خیر که ممکن است 20 سال از ثبت آنها گذشته باشد و اعتبار نداشته باشند یا اینکه صاحب دانش ثبت‌شده به‌دلیل مشکلات مالی اعتبار پتنها را تمدید نکرده باشد.
. تعیین ریسکهای پیشروی تجاری‌سازی محصول هدف در صورت نقض حقوق اختراعات موجود ثبت شده یا در حال ثبت معتبر
خروجی آنالیز FTO
در صورت وجود پتنتهای معتبر مشابه چندین راه حل برای رفع مشکلات پیشروی تجاری‌سازی تکنولوژی یا محصول هدف به دلیل نقض حقوق اختراعات ثبت شده پیشنهاد می‌گردد:
· تماس با صاحب پتنت یا پتنتهای مشابه و پیشنهاد خرید پتنت مورد نظر
· خرید حق امتیاز استفاده از پتنت ثبت شده (لیسانس) برای یک محصول مشخص در مدت زمان مشخص و ظرفیت تعیین‌شده
· انعقاد قرارداد لیسانس مشترک با صاحبان پتنتهای مشابه
· ثبت پتنت مشترک بین صاحبان پتنتها
· تجاری‌سازی محصول در منطقه جغرافیایی دیگری که در آن منطقه محدودیتی برای تولید وجود نداشته باشد(پتنت ثبت‌شده‌‌ای در آن منطقه وجود نداشته باشد و بتوان FTO ارائه کرد)
· منتظر ماندن تا رسیدن به پایان زمان اعتبار پتنتهای مشابه
هزینه انجام آنالیز FTO
هزینه انجام آنالیز FTO بر اساس پیچیدگی موضوع و وسعت آن توسط یک شرکت اروپایی در محدوده 2000 تا 20000 پوند انگلیس تخمین زده شده است و بر اساس زمانی که صرف انجام این آنالیز می‌شود هزینه آن متغیر می‌باشد. یکی از شرکت هایی که در اروپا آنالیز FTO را انجام می‌دهد شرکت
IAM consultants Ltd در کشور لیتوانی می‌باشد که تاکنون برای شرکتهای اروپایی و آسیایی مختلف در حوزه‌های گوناگون این آنالیز را انجام داده است.
لزوم انجام آنالیز FTO
از آنجا که اختراعات ثبت شده از حقوق مالکیت معنوی برخوردار بوده و در صورت نقض این حقوق شکایات واصله در دادگاه های کشورهای مختلف مورد بررسی قرار خواهد گرفت لذا قبل از انجام هرگونه فعالیت تجاری در خصوص یک محصول جدید در یک منطقه جغرافیایی مشخص بایستی آنالیزFTO را در آن منطقه انجام داد تا ریسکهای پیشرو را به حداقل رساند.
در صورت عدم انجام FTO قبل از تجاری‌سازی محصول یا تکنولوژی هدف و نقض حقوق اختراعات ثبت شده، در صورتی که صاحب یا صاحبان پتنتهای مشابه به دادگاه شکایت کنند بلافاصله فرآیند تولید محصول به صورت موقتی تا زمان صدور حکم نهایی توسط دادگاه متوقف می‌شود. دادگاه پس از انجام بررسی‌های لازم در صورتی که به این نتیجه برسد که حقوق مالکیت معنوی صاحب یا صاحبان پتنتهای مشابه نقض شده است حکم توقیف کامل واحد تجاری را صادر نموده و واحد مورد نظر بایستی جمع‌آوری یا تخریب گردد و در نهایت نیز به دلیل نقض حقوق مورد ادعا بایستی خسارت پرداخت گردد. با توجه به اینکه فرآیند صدور حکم توسط دادگاه زمانبر، هزینه بر و نیازمند ارائه اطلاعات فنی دقیق می‌باشد و در نهایت نیز حکم صادره قابل پیش‌بینی نمی‌باشد لذا بهتر است قبل از تصمیم‌گیری برای تجاری‌سازی یک محصول در هر منطقه جغرافیای آنالیز FTO توسط مشاوران حقوقی و وکلای مربوط به این حوزه انجام شود.
نتایج و پیشنهادها
تجاری سازی نتایج تحقیق، یکی از گام های مهم نظام نو آوری است که پایداری و استمرار امر تحقیق را تضمین می کند و متناسب با آن علاوه بر فراهم آوردن ارزش های اقتصادی قابل تجاری توجه برای سازمان ها، رشد اقتصادی دانش محور جامعه را نیز تسریع می نماید. فناوری اگر در قفسه بماند وارد بازار نشود هیچ درآمدی ایجاد نمی کند.
امروزه تجاری سازی دانش برای بقای موسسات پژوهشی امری لازم و ضروری تلقی می شود و مقررات موجود تسهیل گر تجاری سازی و کارآفرینی نیست. قوانین و مقررات مالی و اداری، قراردادها و ضرورت های حقوقی پشتیبان کارآفرینی پژوهشی و تجاری سازی دانش و حقوق مالکیت فکری نیازمند تقویت بیشتری است. در واقع دولت می تواند با تقویت قوانین معطوف به حفظ حقوق مالکیت فکری، زیر ساخت های قانونی لازم برای توسعه ی کارآفرینی و تجاری سازی موسسات پژوهشی را فراهم کند. اعتماد سنگ زیربنای تجاری سازی بوده و سازوکارهای اعتمادسازی بین صنعت، موسسات پژوهشی و دانشگاه باید تعبیه و پیاده سازی شود .برگزاری نشست ها ی مشترک با صنعت برای افزایش ارتباط و آگاهی از نیازها و قابلیت های طرفین می تواند به عنوان پیشنهاد مطرح شود. از جمله راهکارهای کلی قابل بررسی در این رابطه، می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
· ایجاد و وضع مشوق‌های قانونی برای تولیدکنندگان دانش‌های فنی بومی بیمه و جبران خسارت ناشی از ریسکهای سرمایه گذاری در پروژه های فناوری توسط دولت
· سرمایه‌گذاری دولت جهت احداث اولین واحدهای توسعه یافته از دانش‌های فنی بومی به منظور کاهش ریسک سرمایه‌گذاری بر روی دانش‌های فنی بومی از دید توسعه‌دهندگان داخلی و تبدیل موسسات پژوهشی به مجتمع های آموزشی– پژوهشی و صنعتی
· در صورت استفاده از دانش فنی بومی، ایجاد مشوق‌های قانونی و مزایای لازم برای سطوح مختلف تصمیم گیری، مهندسی و بهره‌برداری سرمایه‌گذاران داخلی
· در جهت تضمین خرید محصولات تولیدی ایجاد مشوق‌های لازم برای استفاده‌کنندگان محصولات تولیدی با دانش فنی بومی
· در راستای اقبال دانش‌های فنی داخلی وضع عوارض گمرکی بر روی کاتالیستها، مواد شیمیایی و پتروشیمیایی وارداتی که دانش‌های فنی تولید آنها موجود می‌باشد.
· ایجاد نمایشگاهی دائمی یا فصلی برای ارائه نتایج تحقیقات .
· ثبت پتنت های مرتبط با محصول در بازار های داخلی و هدف و ایجاد سیستمی برای مستندسازی و احداث بانک اطلاعات نظام مند ایده ها؛ پتنت ها ویافته های پژوهشی؛
· تولید پژوهش هایی که در منحنی چرخه عمر تکنولوژی به روز بوده و منسوخ نشده اند.
· توجه به نیازهای بازار کار و تعامل با مشتریان و آگاه شدن از نیازهای آنان جهت لحاظ نمودن در برنامه ریزی های آموزشی
· راه اندازی صندوق تجاری سازی و تأمین مالی پروژه های ریسک پذیر دانش بنیان توسط بانکها، سرمایه گذاران و دولت
· بکار گیری نیروی انسانی متخصص در انتقال فناوری و کارشناسان تسهیل گر فرایند تجاری سازی
· اعتمادسازی بین صنعت و موسسات پژوهشی در راستای اعتماد سازی و تشویق بخش صنعت به سرمایه گذاری روی نتایج پروژه ها و کاهش گسل بین صنعت و اقتصاد ایران با اقتصاد دانش بنیان جهان جهت ایجاد بسترمناسب برای استفاده از نتایج تولید علم
· برنامه ریزی جهت تأسیس واحدهایی برای بررسی رفتار بازار و شناسایی بازار جدید درجهت بازخوانی و تعریف چشم اندازهای جدید علم و تکنولوژی؛
· توجه به رویکرد تجاری سازی در ارزیابی پروژه های تعریف شده
· داشتن برنامه اصلاح بخش صنعت متناسب با تکنولوژیهای جدید
· پیگیری هدفدار و مداوم بحث شرکت های انشعابی یا زایشی در موسسات پژوهشی؛
· توجه به اقتصاد دانش بنیان در برنامه ریزی های کلان اقتصادی
· تدوین و اجرای سیاست های انگیزاننده جهت تشویق بازارهای سنتی موجود در استفاده از شیوه های جدید تولید و محصولات جدید
· ایجاد بسترهای مناسب ایجاد "ناوا" چراکه تولیدات ما در ایران بیشتر به صورت " know-how " است، "ناها" دانش چگونگی کار با دستگاه است. مثلا صنعت خودرو فقط "ناها" است و خودرویی نمی‌تواند طراحی کند زیرا " know-why " ندارد "ناوا" دانش چرایی است.
· پژوهش در راستای تجاری سازی باید بر اساس نیاز انجام شود نه بر اساس توان.
· فرهنگ سازی استفاده از محصولات داخلی به جای استفاده از محصولات خارجی در صورتی که در بسیاری از موارد کیفیت محصول داخلی با مشابه خارجی آن تفاوتی ندارد و هزینه استفاده از آن نسبت به محصول وارداتی کمتر است.
نوسینده: حسین رسولی ـ شرکت پژوهش وفناوری پترورشیمی
منابع:
1. فکور، بهمن(1385) ،"مروری بر مفاهیم نظری تجاری سازی نتایج تحقیقات"، مجله رهیافت، شماره 37 ، صفحه 34-32.
2. عباسی، بدری، قلی پور، آرین، پیران نژاد، علی (1386) ،"پیامدهای ناخواسته تجاری سازی در آموزش عالی "، فصلنامه پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی ، شماره 46 ، صفحه 17-1.
3. منصور پرندی، (1393)، "موانع تجاری سازی نتایج تحقیقات دانشگاهی در رشته های علوم پایه دانشگاه های تهران"، فصلنامه انجمن آموزش عالی ایران، سال ششم، شماره چهارم، صفحه 105-83
4. منابع و جستجوهای اینترنتی
5. مصاحبه با صاحب نظر های حوزه تجاری سازی