جدای از اینکه همه ما به عنوان یک عضو حقیقی از جامعه بزرگ ایرانی چه نگاهی به این شعار داریم و چه اقدامی در عمل انجام خواهیم داد، لازم است به عنوان یک عضو حقوقی از یک سازمان دولتی و متولی توسعه صنعت پتروشیمی، که از مصادیق تولید ملی و کاهش خام فروشی است، نیز این هدف و آرمان ملی را مورد توجه قرار دهیم.
اگر محدوده اصلی صنعت پتروشیمی را حلقه تبدیل هیدرکربورهای خام نفتی به مواد پلیمری و شیمیایی قابل استفاده برای صنایع پایین دستی پتروشیمی و یا مصرف کننده نهایی بدانیم، ملاحظه خواهیم کرد این صنعت از یک سو مصرف کننده خوراک بالادستی و از سوی دیگر تامین کننده اصلی صنایع گسترده و اشتغال زای پایین دستی می باشد. از یک سو در مقام یک تولید کننده داخلی نیازمند به حمایت و از سوی دیگر تامین کننده مواد اولیه صنایع پایین دستی است. لازم است در هر دو سوی این طیف، شعار " حمایت از کالای ایرانی " مورد توجه قرار گیرد.
شرکت ملی صنایع پتروشیمی به عنوان یک سازمان سیاستگذار برای صنعت پتروشیمی، در توسعه این صنعت وظیفه سنگین و مهمی دارد از یک سو به نیابت از تولید کننده ایرانی (شرکتهای خصوصی صنعت پتروشیمی) باید در نقش یک مطالبه گر قانونی جهت تامین خوراک، رفع موانع تولید، ایجاد زیرساختهای لازم و ایجاد شرایط قانونی مناسب برای تولید هرچه بهتر و بیشتر، با سازمانها و وزارتخانههای دولتی و همچنین مراجع قانونگذاری به تعامل بپردازد و از سوی دیگر در پاسخ به صنایع پایین دستی که از محصولات صنعت پتروشیمی به عنوان مواد اولیه استفاده میکنند، باید در نقش یک حامی پاسخگو جهت تولید محصولات با کیفیت، به موقع، کافی و با قیمت مناسب با شرکتهای تولیدی صنعت پتروشیمی تعامل داشته باشد.
اگرچه در فرایند خصوصیسازی شرکتهای پتروشیمی، حاکمیت شرکت ملی صنایع پتروشیمی بر شرکتهای تولیدی کم رنگ شده است، ولی تدوین قوانینی که وظایف تنظیمگری شرکت ملی صنایع پتروشیمی را شفاف نماید، میتواند کمک شایانی به این شرکت باشد.
یکی دیگر از وجوه "حمایت از کالای ایرانی" در صنعت پتروشیمی، حمایت از سازندگان تجهیزات و مواد شیمیایی داخلی است. صنعت بزرگ پتروشیمی همچنان که یک صنعت مولد است، بازار بزرگی برای سازندگان تجهیزات و مواد شیمیایی میباشد. در حال حاضر 62 طرح پتروشیمی در مرحله اجرا می باشند و تعداد 45 طرح جدید نیز تعریف شده است که پیشبینی میشود تا سال 1400 (پایان برنامه ششم توسعه) بیش از 60 میلیارد دلار سرمایهگذاری در این طرح ها انجام شود که بخش عمده آن صرف خرید تجهیزات و یا ساخت خواهد شد و اگر بخشی از آن به سمت استفاده از کالای ایرانی سوق داده شود، میتواند رونق زیادی برای سازندگان تجهیزات و کالاهای ایرانی باشد. ضمن اینکه به این بخش باید خریدهای سالانه شرکت های تولیدی صنعت پتروشیمی را هم اضافه نمود.
بنابراین شرکت ملی صنایع پتروشیمی جهت تحقق شعار "حمایت از کالای ایرانی" در سه وجه ذکر شده (رفع موانع تولید شرکت های پتروشیمی، کمک به توسعه و رونق صنایع پایین دستی پتروشیمی و حمایت از سازندگان داخلی تجهیزات) میتواند با اتخاذ سیاست های مناسب نقش موثری ایفا نماید.
بخش اول: رفع موانع تولید شرکتهای پتروشیمی
امروزه 55 شرکت تولیدی با ظرفیت سالانه حدود 70 میلیون تن محصول در صنعت پتروشیمی به فعالیت مشغول هستند که در پنج گروه اصلی زیر محصولات خود را به بازارهای داخلی و خارجی عرضه میکنند:
Ø مواد پایه و شیمیایی
Ø مواد پلیمری
Ø مواد آروماتیکی
Ø کود و سموم
Ø خوراک و سوخت
بررسی عملکرد تولید شرکت های پتروشیمی در سال 1396 نشان می دهد در صنعت پتروشیمی حدود 54 میلیون تن محصول تولید شده است در حالی که ظرفیت نصب شده این صنعت حدود 64 میلیون تن می باشد. اگرچه استفاده بیش از 80 درصدی از ظرفیت نصب شده در بین صنایع کشور رکورد مناسب و قابل توجهی می باشد، اما با توجه به مشکلات سرمایه گذاری جدید در صنعت پتروشیمی در شرایط کنونی، استفاده از ظرفیت خالی باقی مانده، که حدود 10 میلیون تن محصول در سال است، جای توجه و تفکر دارد. موضوع استفاده کامل از ظرفیت نصب شده توسط مدیریت کنترل تولید شرکت ملی صنایع پتروشیمی پایش و تحلیل میگردد و نتایج آن نشان میدهد "کمبود خوراک" سهم بالایی در بین موانع دسترسی به ظرفیت اسمی را به خود اختصاص داده است.
پس از اجرای اصل 44 قانون اساسی مالکان شرکت های تولیدی صنعت ارزش آفرین پتروشیمی بخش خصوصی بوده و لازم است جهت تحقق شعار "حمایت از کالای ایرانی" این بخش از تولید کنندگان هم مورد توجه قرار گیرند. به این منظور راهکارهای پیشنهادی زیر در این بخش ارائه می گردد:
1. اولویت بخشی تامین خوراک صنایع پتروشیمی بر سایر مصارف
2. تسهیل صادرات محصولات پتروشیمی
3. ایجاد زیرساخت سامانه های اطلاعاتی جهت منبعیابی و تسهیل در خرید تجهیزات
4. ارائه کمک های فنی و مشاورهای
5. ارزیابی شرکت های پتروشیمی از طریق جایزه تعالی صنعت پتروشیمی و مشاوره جهت بهبود شرایط مدیریتی و فنی
6. رفع اختلافات بین شرکت های پتروشیمی در مقام یک داور بی طرف و متخصص
7. تسهیل دیوان‌سالاری‌ها و مجوزها برای طرح ها
8. زمینه سازی انعقاد قراردادهای فروش بین المللی از طریق دستگاه دیپلماسی کشور
9. پیشنهاد مشوق ها و قوانین زمینه ساز و تسهیل کننده توسعه در مراجع قانونگذاری
10. شناسایی، آمایش و پیشنهاد مکانهای مناسب برای ایجاد مناطق آزاد و ویژه اقتصادی
بخش دوم: کمک به توسعه و رونق صنایع پایین دستی پتروشیمی
از آنجا که بسیاری از محصولات پتروشیمی، ازجمله پلیمرها، مواد اولیه صنایع پایین دستی بوده و در طول زنجیره ارزش استفاده خواهند شد، میتوان گفت محصولات پتروشیمی یک کالای "نیمه خام" و یا یک کالای واسطه ای در طول زنجیره تولید هستند که هر چه به انتهای زنجیره پیش برویم ارزش افزوده بیشتری ایجاد خواهد شد. علاوه بر آن، توسعه زنجیره تولید به جای فروش خام یا نیمه خام محصولات، باعث اشتغالزایی قابل توجهی در کشور خواهد شد.
بررسی عملکرد فروش شرکت های تولیدی در سال 1396 نشان می دهد فقط حدود 25 درصد فروش خالص محصولات پتروشیمی در داخل کشور توزیع شده است و حدود 75 درصد آن به خارج از کشور صادر شده است. اگرچه توسعه صنایع پایین دستی پتروشیمی از وظایف ذاتی وزارت صنعت، معدن و تجارت بوده و شرکت ملی صنایع پتروشیمی در این زمینه وظایف و اختیاراتی ندارد ولی به عنوان مشتریان این صنعت و تولیدکنندگان ایرانی لازم است سیاستهای حمایتی ویژهای در این بخش از سوی شرکت ملی صنایع پتروشیمی که متولی این صنعت بزرگ است اتخاذ گردد. برخی از راهکارهای پیشنهادی در این حوزه به شرح زیر ارائه میگردد:
1. سیاستگذاری در توسعه پتروشیمی و مجوز به طرح های دارای محصولات با زنجیره ارزش افزوده بالاتر
2. سیاستگذاری در تولید محصولات پتروشیمی مورد نیاز صنایع داخلی
3. زمینه سازی انعقاد قراردادهای بلندمدت تامین خوراک صنایع پایین دستی
4. ارتقای کیفیت محصولات پتروشیمی از طریق ترغیب شرکت ها به رعایت استانداردهای فنی
5. ایجاد ساز و کارهای لازم برای عرضه به موقع و کافی محصولات پتروشیمی
6. انجام مطالعات بررسی فنی و اقتصادی جهت مشاوره به سرمایه گذاران در صنایع پایین دستی پتروشیمی
7. سیاستگذاری جهت اولیت دادن به فروش محصولات پتروشیمی به تولیدکنندگان داخلی (کاهش خام فروشی)
8. کمک به ارتقای نظام مدیریت کیفیت شرکتهای پایین دستی با مشارکت و حضور آنها در جایزه تعالی صنعت پتروشیمی
بخش سوم: حمایت از سازندگان داخلی تجهیزات
صنعت پتروشیمی یکی از صنایع پیچیده فرایندی است که ابزار، ماشین آلات صنعتی و تجهیزات ابزار دقیق فراوانی در آن استفاده میشود. در سالیان قبل و به لطف توسعه و جهش صنعت پتروشیمی بسیاری از صنایع وابسته به آن در داخل کشور ایجاد شده و توسعه یافتند. سازندگان تجهیزات صنعت نفت و پتروشیمی امروزه قابل رقابت با رقبای خارجی بوده و برخی از کالاهای خود را به کشورهای پیشرفته صادر میکنند.
با توجه به حساسیت فرایندهای صنعت پتروشیمی و استانداردهای سختگیرانه حاکم بر این صنعت، همواره صنعتگران داخلی به دنبال ارتقای کیفیت محصولات خود بوده اند تا بتوانند بازار بزرگ تامین قطعات صنعت پتروشیمی را تصاحب نمایند. وزارت نفت نیز در قراردادهای خود همیشه به استفاده از توان داخلی سازندگان توجه ویژه داشته است ولی همچنان لازم است بیش از پیش و در راستای شعار "حمایت از کالای ایرانی" این بخش از صنعت را مورد توجه قرار دهیم. برخی از راهکارهای پیشنهادی برای این حوزه به شرح زیر ارائه میگردد:
1- توجه به سهم سازندگان داخلی در قراردادهای خارجی
2- ترغیب و تشویق شرکت های پتروشیمی به خرید محصولات سازندگان داخلی
3- ارائه مشاوره های فنی جهت بهبود سطح فناوری و کیفیت محصولات سازندگان داخلی
4- معرفی توانمندی شرکت های معتبر داخلی به شرکت های صنعت پتروشیمی از طریق سمینارها و ...
5- کمک به استقرار مدل های کیفیت و تعالی سازمانی در گروه سازندگان و ارزیابی آنها از طریق جایزه تعالی صنعت پتروشیمی
امید است با همکاری و همدلی همه مردم و به ویژه مدیران و کارشناسان محترم که تاثیرگذاری زیادی جهت حمایت از کالای ایرانی دارند شاهد شکوفایی هر چه بیشتر صنعت کشور عزیزمان باشیم.
حسن عباس زاده دکتری مدیریت راهبردی- دبیر جایزه تعالی صنعت پتروشیمی