فرآورده های پتروشیمی محصولات شیمیایی هستند که از خوراک هایی مانند نفت، زغال سنگ و گاز طبیعی استخراج می شوند. برخی از این خوراک ها عبارتند از اتان، پروپان، نفتا و تولوئن. محصولات نهایی اصلی این صنعت پلاستیک ها، انواع فیبرهای رزین و لاستیک ها هستند. بسیاری از این محصولات نهایی توسط سایر بخش های صنعت تولیدات شیمیایی مورد پردازش قرار می گیرند و تبدیل به کالاهای قابل مصرف روزانه می شوند.
علاوه بر خوراک ها و محصولات نهایی، محصولات واسطه هم وجود دارند؛ این محصولات ممکن است به نوبه خود محصولات نهایی محسوب شوند، زیرا برای آنها در سایر بخش های صنعت پتروشیمی تقاضا وجود دارد. محصولات شیمیایی این چنینی عبارتند از فنول، استایرن، پروپیلن و آکریلونیتریل.
هدف از متوازن کردن منافع اقتصادی و اجتماعی حاصل از تولید محصولات پتروشیمی با ریسک های سلامتی و محیط زیستی آنها برای فهم و موافقت بسیار ساده است. اما اینکه چگونه به چنین توازنی دست پیدا کنیم مساله بسیار پیچیده ای است – یا اینکه مستلزم این است که بسیاری از مسایل پیچیده را حل کنیم.
مدیریت ریسک های ناشی از تولید محصولات پتروشیمی با بسیاری از مسایل دیگر رابطه متقابل دارد، که شامل ضایعات و آلودگی، گرم شدن کره زمین، از بین رفتن منابع، کشاورزی، فناوری زیستی، زیان ناشی از تنوع زیستی، فقر و حقوق زنان است.
ضایعات (شامل ضایعات خطرناک)، آلودگی و تغییرات آب و هوایی در دو یا سه دهه گذشته توجهات بسیاری را به خود جلب کرده اند، اگرچه هنوز هم کارهای بسیار زیادی هم در کشورهای توسعه یافته و هم در کشورهای در حال توسعه باید انجام شود.
یکی از درس های چند دهه گذشته این است که آنچه که به طور کلی برای محیط زیست خوب است معمولا برای کسب و کار هم خوب است. هزینه های فرآیندهای تولیدکننده ضایعات (برای مثال زیان مواد اولیه، انرژی هدر رفته، از بین بردن و چاره جویی برای ضایعات) نکته خوبی است که بتوان این فرآیندها را بهبود بخشید، و این اتفاق در سراسر دنیا افتاده است. شرکت های پتروشیمی و کشورها همراه با یکدیگر تلاش زیادی کرده اند تا راه هایی بیابند که مفهوم تولید پاک را عملی کنند.
کارخانه های تولید محصولات پتروشیمی، مانند سایر کارخانه ها، به سمت سبز شدن و پاک شدن حرکت می کنند. اگرچه، آنها هم هنوز مسوول درصد بالایی از انتشار آلاینده ها، مانند مواد شیمیایی ارگانیک فرار[1] (VOCs)، هستند.
صنعت پتروشیمی از منابع طبیعی برای تولید در بخش های مختلف صنعت استفاده می کند. مهم ترین منبع برای مواد اولیه صنعت نفت است. یکی از مشکلاتی که برخی از تحلیل گران دوراندیش به آن می پردازند این است که: در صورتی که منابع نفتی به اتمام برسند، چون تجدیدناپذیر هستند، صنعت پتروشیمی باید از چه مواد خامی استفاده کند؟ زمینه در حال رشد «پتروشیمی سبز» می تواند به پاسخ این پرسش کمک کند. پتروشیمی سبز یک دانشمند به عنوان «توسعه فناوری های سبز برای تبدیل منابع تجدیدپذیر جدید به محصولات جدید به روشی پایدار است.»
مواد شیمیایی کشاورزی در دهه های گذشته به دفعات مورد تحقیق و مطالعه قرار گرفته اند. این میزان توجه به این مواد به اهمیت آنها بی ربط نیست. تاکنون تلاش زیادی برای تبدیل مواد شیمیایی به مواد «ارگانیک» یا مواد غیر شیمیایی کشاورزی صورت گرفته است. برخی از شرکت های پتروشیمی و دانشمندان حامی این ادعا هستند که محصولاتی که به طور ژنتیکی اطلاح شده اند می توانند باعث کاهش مقادیر کود شیمیایی و سایر مواد شیمیایی شوند که در کشاورزی مورد استفاده قرار می گیرند. مجددا باید تاکید کنیم که این مساله بسیار پیچیده است و بحث های بسیاری وجود دارد که معتقد است باید با احتیاط بسیار در این مورد پیش برویم.
فقرا، مخصوصا زنان فقیر، به طور خاص نسبت به مشکلات مربوط به سلامت ناشی از محیط زیست آسیب پذیر هستند. این مشکلات بیشتر ناشی از قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی، به خصوص در کشورهای در حال توسعه، هستند. در اسناد بسیاری آمده است که مواد شیمیایی خطرناک، به مناطق شمالی حمل شده اند، جایی که می توان آنها را در شیر مادرانی که فرزندان خود را با شیر خود بزرگ می کنند، دیده شده است. پیمان استکهلم در مورد آلاینده های مزمن ارگانیک[2] (POPs)، که از ماه مه سال 2016 اجباری شده است، خواهان حفظ سلامت انشان و محیط زیست در مقابل مواد شیمیایی سمی است که برای دوره های زمانی بسیار طولانی در محیط زیست باقی مانده اند و از نظر جغرافیایی نیز در سطح بسیار وسیعی گسترده شده اند.
منشور دیگری تحت عنوان پیمان روتردام در مورد اطلاع از قبل[3] درباره مواد شیمیایی، که از ماه فوریه همان سال اجباری شد، به مردم کشورهای واردکننده محصولات شیمیایی کمک می کند.
خیلی سخت می توان کسی را پیدا کرد که با صنعت پتروشیمی و تولید مواد شیمیایی در ارتباط باشد و مدافع حمایت از تنوع زیستی نباشد. اینجا هم هنوز باید کارهای زیادی انجام شود. تاکنون، تلاش های بین المللی برای متوقف کردن روند انهدام گونه های حیوانی و گیاهی راه به جایی نبرده است. یکی از دلایل حمایت از گونه های در خطر این است که با انجام این کار می توان منافع اقتصادی بسیاری را ایجاد کرد.
صنعت پتروشیمی کسب و کاری نیست که بخواهد محصولاتی را تولید و توزیع کند که عمدا سلامت انسان و محیط زیست را به خطر اندازد. دولت ها و سازمان های بین المللی که با این صنعت کار می کنند، در کار آزمون و ارزیابی روش های سنجش میزان خطر در مورد تعداد زیادی از محصولات پتروشیمی و شیمیایی با شرکت های پتروشیمی همکاری می کنند و نتیجه تحقیقات خود را نیز منتشر می کنند.
خطرات برخی از مواد شیمیایی تاکنون شناخته شده است. برنامه جیوه UNEP[4] ایجاد شده است تا اقدامات ملی، منطقه ای و جهانی را برای کاهش یا حذف استفاده از جیوه و انتشار آن در محیط زیست را بهبود بخشد.
امروزه، بعضا به دلیل تقاضای مردم برای دانستن در مورد ایمنی خودشان، اطلاعات بسیار زیادی درباره محصولات پتروشیمی در دانشگاه ها، نهادهای قانونگذاری، منابع تخصصی و سایر منابع در دسترس است، که بیشتر آنها آنلاین هستند. این اطلاعات می توانند بسته به تفسیرهای متفاوت بسیار پیچیده باشند (برای مثال نگاه کنید به وب سایت هایی که مربوط به شرکت های پتروشیمی هستند و آنها را با موسساتی که درباره عقاید رایج در صنعت پتروشیمی تشکیک می کنند، مقایسه کنید.)
از آنجایی که پیشنهاد UNEP برای داشتن یک رویکرد استراتژیک به مدیریت بین المللی مواد شیمیایی[5] (SAICM) که در نشست جهانی در مورد توسعه پایدار در سال 2002 نیز مورد تایید قرار گرفت، تلاش های زیادی برای ادامه و توسعه بیشتر این استراتژی صورت گرفته است. SAICM بر اساس پیشرفتی که تاکنون در 20 تا 30 سال گذشته صورت گرفته است، مدیریت معقول مواد شیمیایی را در سرتاسر جهان پیش خواهد برد.
[1] volatile organic chemicals (VOCs)
[2] The Stockholm Convention on Persistent Organic Pollutants (POPs)
[3] the Rotterdam Convention on priorinformed consent (PIC)
[4] UNEP’s Mercury Programme
[5] Strategic Approach to International Chemicals Management (SAICM)