با توجه به اینکه یکی از الزامات توسعه صنایع پایین دستی پتروشیمی تأمین مواد اولیه مورد نیاز این صنایع است، ابتدا سهم تولیدات صنایع بالادستی پتروشیمی در تأمین نیاز بازار داخل بررسی شد. میزان تولید محصول نهایی صنعت پتروشیمی در سال 1398 به 31 میلیون تن و ارزش صادرات آن به 8/17 میلیارد دلار آمریکا رسید. واقعیت این است که روند تولید محصولات صنایع بالادستی پتروشیمی کشور طی سال های اخیر هم راستا با نیاز صنایع پایین دستی پتروشیمی نبوده است. به طوری که در مورد برخی از محصولات انحصار در فروش وجود دارد و زمانی که واردات این محصولات با چالش مواجه شود، سبب بروز التهاب در بورس کالا، افزایش سقف رقابت و به تبع آن افزایش قیمت مواد اولیه تولیدکننده داخلی می شود. در مورد برخی از محصولات نیز که کمبود تولید در کشور وجود ندارد، گاهی به دلیل نوسان در عرضه و کنترل قیمت توسط تولیدکنندگان، سقف رقابت در بورس کالا افزایش می یابد. تفاوت نرخ ارز نیمایی و نرخ ارز غیررسمی نیز از دیگر دلایل ورود تقاضای سوداگری در بورس کالا و البته ضعف سامانه بهین یاب در غربالگری این تقاضاهاست. انتظارات تورمی، مجوز خرید محصولات خارج از بورس برای کالاهای استراتژیک، از دیگر دلایل ایجاد التهاب های مقطعی در بورس کالاست .
هدفمند نبودن سیاست های حمایتی به تناسب ارزش افزوده، مشکلات مربوط به واردات مواد افزودنی صنایع پایین دستی، مسائل مرتبط با تعیین ارزش پایه های صادراتی، تعدد دستورالعمل های صادر شده، نوسانات نرخ ارز و بی ثباتی قیمت مواد اولیه و افزایش هزینه های مبادله از دیگر مشکلات صنایع پایین دستی پتروشیمی است که در این گزارش به آنها اشاره شده است. در ادامه متناظر با هریک از چالش ها راهکارهایی به تفکیک اجرایی و نظارتی و در بازه زمانی کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت ارائه شده است.
نگاهی بر وضعیت صنایع بالادستی و میاندستی پتروشیمی
با توجه به گستردگی صنعت پتروشیمی کشور می توان آن را به سه حوزه صنایع بالادستی، صنایع میان دستی و صنایع پایین دستی (نهایی) تقسیم بندی کرد. هر یک از صنایع مذکور را به شرح زیر می توان تعریف کرد:
1. صنایع بالادستی: واحدهای بزرگ پتروشیمی که محصولات آنها از انجام واکنش های شیمیایی بر روی فرآورده های پالایشگاهی نفت و گاز به دست می آید. محصولات آنها اولین حلقه زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی به شمار می روند.
2. صنایع میان دستی: واحدهای پتروشیمی که با استفاده از مواد پایه و با انجام فرآیندهای شیمیایی محصولاتی صنعتی و غیرقابل استفاده برای خانوار تولید می نمایند. این واحدها به دلایل اقتصادی اغلب در مجاورت واحدهای پایه مستقر می شوند.
3. صنایع پاییندستی (صنایع نهایی): بخشی از صنایع کوچک و متوسط که با استفاده از مواد پایه و میانی، محصولاتی قابل استفاده برای خانوار تولید می کنند. این واحدها اغلب در نزدیکی بازارهای مصرف مستقر می شوند.
همان طور که از تعاریف مذکور مشخص است در زنجیره ارزش پتروشیمی محصول هر حلقه خوراک حلقه بعدی را فراهم می کند. از این رو با بررسی میزان تولید محصولات در صنایع بالادستی و میان دستی و بررسی ترکیب توزیع آن در داخل و خارج می توان به اثربخشی توسعه صنعت پتروشیمی در کشور پی برد. در همین راستا در جدول 1 مقدار تولید، فروش داخلی و صادرات محصولات بالادستی و میان دستی صنعت پتروشیمی طی سال های 1390 تا 1397 ارائه شده است.
جدول 1- وضعیت تولید و بازرگانی محصولات پتروشیمی طی سالهای 1397-1390
منبع: گزارش های عملکرد شرکت ملی صنایع پتروشیمی.
همانطور که از آمار جدول 1 مشخص است مقدار فروش داخلی محصولات پتروشیمی در داخل کشور از سال 1390 تا پایان سال 1397 به طور متوسط سالیانه 3/6 درصد رشد داشته و از 86/11 میلیون تُن در سال 1390 به 7/17 میلیون تُن در سال 1397 افزایش یافته است. همچنین میزان صادرات نیز با متوسط رشد سالیانه 7/2 درصد از 2/18 میلیون تُن در سال 1390 به 3/20 میلیون تُن در سال 1397 افزایش یافته است. در نمودار 1 سهم محصولات پتروشیمی تولید شده در کشور به تفکیک توزیع آنها در داخل و خارج از کشور در سال 1397 ارائه شده است.
نمودار 1- توزیع محصولات تولیدی پتروشیمی در داخل و خارج از کشور در سال 1397
منبع: محاسبات تحقیق برگرفته از آمار شرکت ملی صنایع پتروشیمی.
همان طور که از آمار جدول 1 مشخص است در سال 1397 حدود 3/53 میلیون تن محصول پتروشیمی در کشور تولید شده است. بر اساس آمار نمودار 1 از این مقدار محصول تولیدی حدود 38 درصد صادر، حدود 17 درصد در داخل بین مجتمع های پتروشیمی به فروش رسیده، حدود 29 درصد در داخل مجتمع ها به عنوان محصول واسطه مصرف شده و فقط حدود 16 درصد آن معادل 5/8 میلیون تُن از کل 7/17 میلیون تُن فروش داخلی به طور خالص در داخل به فروش رسیده که عمدتاً از طریق بورس معاملات آن صورت می گیرد. به عبارتی سهم صنایع پایین دستی (نهایی) از کل 38 میلیون تُن محصول قابل فروش پتروشیمی در کشور، حدود 5/8 میلیون تُن بوده است.
جایگاه صنایع پایین دستی پتروشیمی در زنجیره ارزش
همان طور که اشاره شد زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی از صنایع بالادست که از منابع هیدروکربوری به عنوان خوراک استفاده میکنند آغاز و در نهایت به صنایع پاییندستی پتروشیمی که از محصولات حلقههای قبلی به عنوان خوراک استفاده میکنند خاتمه مییابد. در نمودارهای 2 و 3 زنجیره ارزش این صنایع ارائه شده است.
نمودار 2- زنجیره ارزش صنایع پاییندستی پتروشیمی (به جز صنایع شوینده)
منبع: برنامه راهبردی ملی توسعه صنایع پاییندستی پتروشیمی، شرکت ملی صنایع پتروشیمی، شرکت مشاوران مدیریت توسعه عمید، 1393.
نمودار 3- زنجیره ارزش صنایع شوینده، آرایشی و بهداشتی
منبع: برنامه راهبردی ملی توسعه صنایع پاییندستی پتروشیمی، شرکت ملی صنایع پتروشیمی، شرکت مشاوران مدیریت توسعه عمید، 1393.
سهم صنایع پاییندستی پتروشیمی در تولید و اشتغال صنایع تولید محصولات شیمایی ،لاستیکی و پلاستیکی
سهم مجموع صنایع تولید مواد و محصولات شیمیایی و تولید محصولات لاستیکی و پلاستیکی از تولید و اشتغال بخش صنعت به ترتیب حدود 22 و 16 درصد است. در نمودارهای 4 و 5 سهم صنایع پایین دستی پتروشیمی در تولید و اشتغال نسبت به مجموع صنایع تولید مواد و محصولات شیمیایی و تولید محصولات لاستیکی و پلاستیکی ارائه شده است.
نمودار 4- سهم صنایع پاییندستی پتروشیمی در تولید نسبت به کل صنایع تولید محصولات شیمیایی، لاستیکی و پلاستیکی
منبع: کارگاه های صنعتی ده نفر کارکن و بیشتر: 1394، مرکز آمار ایران ،1397
نمودار 5- سهم صنایع پاییندستی پتروشیمی در اشتغال نسبت به کل صنایع تولید محصولات شیمیایی، لاستیکی و پلاستیکی
منبع: کارگاه های صنعتی ده نفر کارکن و بیشتر: 1394، مرکز آمار ایران ،1397