هدف گزارش حاضر بررسی چالش های صنایع پایین دستی پتروشیمی و ارائه راهکارهایی برای حل آنها در سال جهش تولید است. شایان ذکر است راهکارهای ارائه شده عمدتاً متمرکز بر جلوگیری از تعمیق رکود و استفاده از ظرفیت های موجود است. در این گزارش بخش دوم از این گزارش را می خوانید.
در جدول 1 میزان وزنی و ارزشی صادرات و واردات محصولات پلاستیکی، محصولات شوینده و لوازم آرایشی و بهداشتی در سال 1397 ارائه شده است.
جدول1- میزان وزنی و ارزشی صادرات و واردات مصنوعات پلیمری، شوینده ها و لوازم آرایشی و بهداشتی در سال 1397
منبع: محاسبات بر اساس آمار دریافتی از اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران، 1398
همان طور که آمار جدول 1 نشان می دهد در سال 1397 حدود 608 هزار تن مصنوعات پلیمری به ارزش 1.496 میلیون دلار صادر شده است و در مقابل 5/140 هزار تن محصول به ارزش 8/466 میلیون دلار وارد شده است. بر اساس آمار موجود هر تُن مصنوعات پلیمری صادراتی حدود 4/2416 دلار و هر تُن مصنوعات پلیمری وارداتی 5/3323 دلار ارزش گذاری می شود.
در صنعت شوینده و لوازم آرایشی و بهداشتی کشور طی سال 1397 حدود 4/365 هزار تن به ارزش تُنی 7/671 دلار صادر و 71 هزار تن به ارزش تنُی 5.582 دلار وارد شده است. شایان ذکر است عمده محصولات صادر شده در این صنعت محصولات نهایی و عمده کالاهای وارداتی محصولات واسطه که در فرایند تولید مصرف می شود از جمله انواع اسانس های مورد استفاده در صنایع شوینده، آرایشی و بهداشتی، پاک کننده های صنعتی و موم های مصنوعی بوده است.
برخی از چالش های صنایع پایین دستی پتروشیمی
به طور کلی تأمین قابل اتکای مواد اولیه مورد نیاز به لحاظ کمّی وکیفی، دسترسی به بازار، تأمین سرمایه و تکنولوژی و فضای کسب وکار مناسب از جمله الزامات توسعه صنایع پایین دستی پتروشیمی است. بررسی وضعیت صنایع پایین دستی کشور حاکی از آن است که این صنایع در راستای رونق تولید با مشکلاتی مواجه هستند که در ادامه به برخی از آنها اشاره شده است:
کمبود مواد اولیه: تغییر روند تولید محصولات صنایع بالادستی کشور به سمت تولید محصولات غیرمنطبق با نیاز بازار داخلی
مطابق ماده 3 قانون وظایف و اختیارات وزارت نفت، تعیین خط مشی مؤثر به منظور جایگزینی صادرات فرآورده های نفتی و گاز و محصولات نهایی پتروشیمی به جای صدور نفت خام و گاز طبیعی مبتنی بر شاخص های اقتصادی، مزیت های رقابتی و تکمیل زنجیره ارزش به عهده وزارت نفت گذاشته شده است. به عبارتی وزارت نفت متولی تولید و تأمین خوراک مورد نیاز صنایع پایین دستی پتروشیمی و تعیین خط مشی های مؤثر برای تکمیل زنجیره ارزش در این صنعت است.
این در حالی است که بررسی طرح های به بهره برداری رسیده و در دست اجرای صنعت پتروشیمی حاکی از آن است که دولت برنامه های خود را بیشتر معطوف ساخت پتروشیمی ها بر مبنای خوراک گاز کرده است. عمده محصولات بر پایه گاز از جمله اوره، آمونیاک و متانول با هدف صادراتی تولید می شوند و در زنجیره ارزش محصولات مورد نیاز صنایع پایین دستی کشور، قرار نمی گیرند. در نمودار 1 روند نسبت فراوری در مجتمع های پتروشیمی طی دهه های 70 الی 90 ارائه شده است.
نمودار 1- نسبت فراوری در مجتمع های پتروشیمی طی دهه های 1370 الی 1390
منبع: رضا محتشمی پور، آنچه باید سیاست گذاران ارشد کشور در توسعه زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی کشور به آن بپردازند، شرکت ملی صنایع پتروشیمی ،1396.
نمودار 1 نشان می دهد که توسعه صنایع پتروشیمی کشور بر مبنای خوراک گاز و اجرای طرح های توسعه ای عمدتاً مبتنی بر متانول و اوره و آمونیاک میزان نسبت فراوری در صنعت بالادستی در صنعت پتروشیمی کشور را کاهش داده است. این در حالی است که توسعه صنایع پایین دستی پتروشیمی وابسته به عمق دادن به مراحل تولید و ایجاد محصولات میانی و گریدهای خاص و محصولات با ارزش افزوده بیشتر از جمله پلیمرهای مهندسی است. توسعه پتروپالایشگاه ها، گسترش عمودی صنایع پایین دستی به سمت صنایع میانی پتروشیمی و تولید محصولات با ارزش افزوده بیشتر، اعمال تخفیف پلکانی بیشتر برای خوراک های مایع می تواند از جمله راهکارهای تولید محصولات پتروشیمی متناسب با نیاز داخل صنایع پایین دستی پتروشیمی کشور باشد.
عدم رعایت کف عرضه توسط تولیدکنندگان
بر اساس دستورالعمل تنظیم بازار محصولات پتروشیمی کف عرضه بر اساس عوامل زیر تعیین می شود:
1. میزان تولید و عرضه هر گرید محصول پتروشیمی در مقاطع سه ماهه سال گذشته،
2. میزان نوسانات تقاضای فصلی و مناسبت های تقویمی در سال گذشته،
3. در نظر گرفتن حداقل 120 درصد میزان تقاضای واقعی سال گذشته هر گرید محصول پتروشیمی،
4. تقاضای جدید شرکت های پایین دستی،
5. ظرفیت عملیاتی و واقعی تولیدکننده،
6. مقدار خوراک دریافتی تولیدکنندگان،
7. مقدار تحویل به صنایع پایین دستی توسط تولیدکنندگانی که بیش از 50 درصد سهام آن را در اختیار دارند.
اما از آنجایی که کف عرضه تعیین شده به تفکیک گریدهای مختلف محصول اعلام نمی شود سبب شده که با وجود رعایت کف عرضه توسط تولیدکننده به دلیل کمبود گرید پُرتقاضای تولیدی توسط آن تولیدکننده در بورس کالا، سقف رقابت افزایش یابد. به عبارتی ایجاد نوسان در عرضه و کنترل قیمت توسط تولیدکنندگان صنایع بالادستی از جمله مشکلات تولیدکنندگان صنایع پاییندستی پتروشیمی است.
انتظارات تورمی
بررسی اغلب معاملات در بورس کالا در هفته های اخیر نشان از افزایش تقاضا نسبت به هفته های قبل از آن دارد. به نظر می رسد نااطمینانی تولیدکنندگان از شرایط اقتصادی و انتظارات تورمی محرک افزایش تقاضا در این بازه زمانی بوده است.
کاهش واردات
مشکلات ناشی از تبادلات پولی و بانکی، افزایش هزینه های مبادله و مشکلات مرتبط با تأمین ارز، ثبت سفارش و ترخیص کالا سبب شده واردات محصولات پتروشیمی مورد نیاز صنایع پایین دستی کاهش یابد. از سویی برخی از تولیدکنندگانی که قبلاً مواد اولیه مورد نیاز خود را وارد می کردند، در حال حاضر بنا به دلایل مذکور به تأمین مواد اولیه از بازار داخل روی آورده اند .این موضوع نیز کمبود مواد اولیه را در داخل تشدید کرده است.
مجوز خرید محصولات خارج از بورس برای کالاهای استراتژیک
مطابق بند «و» ماده2 دستورالعمل تنظیم بازار محصولات پتروشیمی، تأمین خوراک شرکت های دفاعی (وابسته به وزارت دفاع)، امنیتی، نیروگاه ها، پالایشگا ه ها و شرکت های بهره برداری مخازن نفت و گاز به عنوان کالای استراتژیک شناخته شده است و خرید آنها خارج از بورس صورت می گیرد.
با توجه به محدودیت تولید در برخی از محصولات پتروشیمی چنانچه دستگاه های مرتبط با کالای استراتژیک از ابتدا نیازشان را بر اساس برنامه زمان بندی شده اعلام کنند، امکان برنامه ریزی برای تأمین بازار داخل و جلوگیری از اختلال در بازار برای برنامه ریزان ذیربط فراهم می شود .
از سویی طبق تبصره بند «و» ماده 2 تأمین نیاز کالاهای استراتژیک صرفاً به منظور بهره برداری در همان سازمان است و محصولات خریداری شده قابل عرضه در بازار نیست. ازاین رو فرایند نظارت بر عملکرد این دستگاه ها در ارتباط با مصرف این مواد در داخل سازمان نیز باید در دستور کار قرار گیرد.
ضرورت تسهیل واردات مواد افزودنی صنایع پاییندستی
مواد افزودنی مواد شیمیایی هستند که به انواع محصولات و فرایندهای صنعتی طی مراحل تولید محصول اضافه می شوند و سبب بهبود فرایند یا کیفیت محصول می شوند و دارای سه وظیفه اصلی پُرکنندگی، پایدارکنندگی و بهبوددهندگی هستند. بنا به اظهارات موجود هرچند سهم این محصولات در فرایند تولید کم است، اما در صورت عدم تأمین آن، در فرایند تولید اختلال ایجاد کرده و سبب توقف تولید می شود. بنا به اظهارات کارشناسان به دلیل حجم کم و تعدد این محصولات ثبت سفارش این محصولات در وزارت صمت با مشکل مواجه می شود. به نظر می رسد تجمیع مواد افزودنی مورد نیاز صنایع پایین دست و ثبت سفارش آن توسط یک شرکت بازرگانی می تواند در حل این مشکل راه گشا باشد.