با توجه به این که ٧٠ درصد ارزش افزوده صنعت پتروشیمی در صنایع تکمیلی محقق می شود می توان فقط با توسعه این بخش و با سطح فعلی مواد اولیه تولیدی در کشور، درآمدی افزون بر ٤٨ میلیارد دلار در سال را کسب کرد که معادل حدود نیمی از درآمد حاصل از صادرات نفت خام خواهد بود.
تهیه و تبدیل مواد اولیه مانند متان، اتان و نفت به محصولات مصرفی مانند کیف و کفش و لباس و پوشاک، همه لوازم برقی و غیر برقی آشپزخانه، قطعات خودرو و تجهیزات مربوطه و بیشتر چیزهایی را که در پیرامون خود می بینیم و از آنها استفاده می کنیم از میز و صندلی و لوازم لوکس تزیینی داخل و بیرون از منزل و تجهیزات مورد نیاز برای احداث یک ساختمان تا لوازم پزشکی و کامپیوتر و میلیونها مورد دیگر ...دربر می گیرد. محصولات وابسته به زیرمجموعه صنایع پتروشیمی و صنایع پایین دستی آن است که در یک زنجیره به هم پیوسته در ارتباط با یکدیگر قرار دارند.
این در حالی است که باوجود مزیت نسبی ایران در پتروشیمی و صنایع پایین دستی آن، شاهد زنجیره های گسسته ای در این بخش هستیم و به همین جهت بیشتر مواد تولیدی در شاخه های مختلف صنایع پتروشیمی پس از صادرات به کشورهای صنعتی چون چین، ژاپن واتحادیه اروپا و تبدیل به محصولات نهایی، دوباره با قیمتهای گزاف به کشور وارد شده و مورد مصرف قرار می گیرند.
ناگفته نماند با توسعه صنایع بالادستی و میانی پتروشیمی در سالهای گذشته، گامهای مهمی در تکمیل زنجیره ارزش این صنعت برداشته شده، اما خام فروشی همچنان مهمترین مزیت این صنعت در ایران به شمار می رود و این در حالی است که داده های موجود حاکی از آن است که حدود ٧٠ درصد ارزش افزوده صنعت پتروشیمی در صنایع تکمیلی محقق می شود و این بخش همراه و همگام با صنایع بالادستی توسعه نیافته است.
در حال حاضر، این فرایند در حالی شکل گرفته است که مزیت رقابتی فرآورده های پتروشیمی مخصوصاً در بخش پایین دستی در مقابل فروش نفت و گاز موجب شده است امروزه این گروه از صنایع در کانون توجه دولتمردان، قرار گیرد و با توجه به نقش مهم این صنایع در توسعه اقتصادی و اجتماعی و نیز وجود ظرفیتهای بالقوه در کشور، صنعت پتروشیمی با توانمندیها و ظرفیتهای قابل توجه برای صنایع داخلی و خارجی باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.
از آنجا که صنعت نفت و بخصوص صنعت پتروشیمی ایران بدون تعامل با جهان و رقابت با شرکتهای خارجی مشابه سطح جهان قادر به ادامه حیات نیست تلاش برای روزآمدکردن این صنعت از مهمترین مواردی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
یکی از موقعیتهای خوب برای تعامل با شرکتهای داخلی و خارجی در هر صنعتی نمایشگاههای بین المللی هستند، هم اکنون در صنعت پتروشیمی ایران نمایشگاه بین المللی ایران پلاست را می توان مهمترین رویداد این صنعت بر شمرد، این نمایشگاه هر دو سال یک بار در مهرماه برگزار می شود و میزبان صدها شرکت داخلی و خارجی است.
امسال نیز نهمین دوره این نمایشگاه برگزار شد. حضور بیژن زنگنه و محمد رضا نعمت زاده به عنوان بنیانگذاران اصلی این نمایشگاه در آیین گشایش آن اهمیت آن را دوچندان کرد.
شکسته شدن رکورد حضور خارجی ها در ایران پلاست نهم
در نهمین دوره نمایشگاه ایران پلاست ٧٦٠ شرکت داخلی و خارجی از ١٣ کشور جهان حضور داشتند که این امر سبب شکسته شدن رکورد میزان حضور تعداد شرکتها در این نمایشگاه شد. بیشترین تعداد شرکتهای داخلی و خارجی حاضر در نمایشگاههای ایران پلاست با ٦٧٠ شرکت کننده به دوره هفتم برگزاری این نمایشگاه در سال ١٣٨٩ باز می گردد، در حالی که امسال این تعداد از ٧٦٠ شرکت فراتر رفت.
کشورهای ایتالیا، اتریش، ترکیه، تایوان، کره جنوبی، چین و هند به صورت پاویون و کشورهای انگلستان، آلمان، اسپانیا، یونان، هلند و امارات به صورت مستقل در نهمین دوره نمایشگاه بین المللی ایران پلاست حضور داشتند، ضمن آن که دراین دوره فضای اختصاص داده شده به شرکتهای خارجی نسبت به دوره گذشته رشد چهار برابری را نشان می داد.
نهمین دوره این این نمایشگاه بین المللی آنقدر متفاوت بود که ساتیش خانا، مدیر برگزاری نمایشگاه عرب پلاست امارات در گفتگو با خبرنگار شانا نحوه برگزاری و سازماندهی این نمایشگاه را نسبت به دوره پیشین با پیشرفت قابل توجهی همراه دانست.
ایران پلاست یا نمایشگاههای مشابه ظرفیت بسیار بالایی دارند. این قبیل رخدادها همچنین برگزاری سمینارها، سخنرانیها و کارگاههای آموزشی بیشتر، نمایشگاه را به مکانی برای تبادل تجارب، گسترش بیشتر قرابتهای فعالان داخلی و خارجی، معرفی محصولات و مواد اولیه تولید داخل و ماشین آلات خارجی و همچنین معرفی پتانسیلهای سرمایه گذاری خواهد کرد.
این قبیل نمایشگاهها با ظرفیت بالای خود باید به مکانی برای جذب سرمایه گذاری خارجی بدل شوند و تنها جایگاهی برای معرفی شرکتهای خارجی به منظور فروش کالاها، قطعات و ماشین آلات آنها نباشند. این نمایشگاه و موارد مشابه را می توان محلی برای تجمیع توانمندیهای داخلی و جهانی برای توسعه هر چه بیشتر صنعت پتروشیمی دانست که می تواند خدمات گسترده ای ارائه کند.
حضور شرکت کنندگان خارجی را در این نمایشگاه می توان از دو منظر مختلف بررسی کرد: نخست حضور در بازار ایران برای طولانی مدت، شرکت در پروژه ها و سرمایه گذاری در بخشهای مختلف و صنایع بالادستی و پایین دستی و دوم فروش ماشین آلات مورد نیاز در صنایع پایین دستی، مواد اولیه ازجمله پلیمرهای پیشرفته تر و آمیزه ها، همچنین قطعات مختلف صنعتی در این صنایع.
واقعیت آن است که مهم ترین بخش حضور شرکتهای خارجی در صنایع نفت، گاز و پتروشیمی به واحدها و صنایع بالادستی، استحصال نفت و گاز و تولید محصولات پتروشیمی و پلیمری بازمی گردد که به توانمندی فنی و تکنولوژیک و حتی توانایی مالی بسیار بالایی نیاز دارد. این بخش، تاکنون و به صورت مستقیم جذابیت چندانی برای شرکتهای بین المللی نداشته است که برخی محدودیتهای داخلی و جهانی را می توان از دلایل این امر برشمرد.
تحریمهای بین المللی از سوی کشورهای غربی تاکنون به عنوان عامل مهمی برای سرمایه گذاری در صنایع بالادستی کشورمان ایفای نقش کرده که پتانسیل رقابت ایران را با دیگر کشورهای منطقه کاملامحدود کرده است. از سویی، برخی سیاستهای داخلی از جمله فرآیند پیچیده انعقاد قراردادها، تغییر سیاستهای دولتی، نوسان شدید نرخ ارز، تغییر نرخ خوراک و سوخت و همچنین بی ثباتی در سیاستهای صادراتی و وارداتی کشور نیز مواردی بودند تا پتانسیل سرمایه گذاری خارجی در ایران را تضعیف کنند. این موارد که در صحبتهای برخی شرکت کنندگان خارجی در نمایشگاه ایران پلاست خودنمایی می کرد باعث شده است که ایران در موقعیتی ضعیف تر از جایگاه ذاتی و طبیعی خود در بازارهای جهانی پتروشیمی قرار گیرد.
البته موارد ذکر شده باعث نشده است تا شرکتهای خارجی از بازار داخلی محصولات پتروشیمی و صنایع مرتبط با آن غافل شوند، بلکه اوج فعالیت این قبیل شرکتها به صنایع پایین دستی کوچکتر باز می گردد تا با واردات مواد اولیه، ماشین آلات و قطعات، جای پایی برای خود در این بازار نوظهور باز کنند. به عبارت ساده تر، هم اکنون بازار گسترده کالاها و صنایع پایین دستی مهمترین و جذابترین مکان برای ورود شرکتهای خارجی به شمار می آید. گفتگو با شرکت کنندگان خارجی مواردی را خاطرنشان می کند که نقاط ضعف و قوت صنعت و بازار پتروشیمی ایران را از نگاه یک فرد غیرایرانی نشان می دهد.
مزایای سرمایه گذاری در صنعت پتروشیمی ایران
اغلب شرکت کنندگان خارجی اظهار کردند که نخستین بار به ایران آمده اند که این رویکرد جدید را می توان در سایه برطرف شدن برخی محدودیتهای جهانی و فضای باز ایجاد شده برشمرد. مطلبی که در صحبتهای شرکت کنندگان خارجی به صورت مشخص دیده نشد، ولی این ذهنیت در کل دیده می شود. دورنمای مثبت اقتصادی ایران، سرمایه گذاریهای جدید در صنایع بالادستی، جایگاه قدرتمند کشورمان در تولید و صادرات محصولات پتروشیمی با محوریت پلیمرها، روابط منطقه ای قدرتمند ایران، بازارهای صادراتی برای محصولات صنایع پایین دستی، انتظار ثبات اقتصادی و دورنمای خروج از رکود و بسیاری موارد دیگر شرایطی را ایجاد کرده است که جذابیت حضور شرکتهای خارجی و توجه بیشتر به این بازار را به رخ می کشد.
نکته جالب توجه در این میان، ناراحتی اغلب شرکت کنندگان خارجی بود که نخستین بار به ایران می آمدند، زیرا شرکتهای پیشرو و موفق تری زودتر به بازار ایران وارد شده و موفقیتهای بیشتری کسب کرده بودند. در ادبیات آنان کاملاحسرت ورود دیرهنگام به بازار ایران محرز بود. تقریبا همه شرکت کنندگان خارجی بازار ایران را یک بازار جذاب برمی شمردند که خوشحالی شرکت کنندگان را در زمان توصیف بازار ایران موجب می شد.
از سویی بیشتر آنها دورنمای بازار ایران را مثبت ارزیابی کرده و روزهای آینده را بهتر پیش بینی می کردند. به نظر می رسید که این طرز فکر در استراتژی تجاری این شرکتها موثر باشد، زیرا آنها به فکر حضور دائمی، افتتاح نمایندگی یا حضور یک نماینده فروش در ایران بودند که قطعا می تواند به محکم تر شدن پیوندهای تجاری منتهی شود.
در میان صحبتهای شرکت کنندگان داخلی و خارجی، نوسان نرخ ارز و نبود ارتباطات مالی و رسمی بین بانکهای ایرانی و بین المللی یکی از مهمترین مشکلات معرفی می شد که جذابیت معامله را به صورت محسوسی کاهش داده است. در این میان اظهارنظر یکی از شرکت کنندگان آلمانی بسیار جالب بود. او معتقد بود که رابطه رسمی بین بانکی بین ایران و اروپا حداکثر بین ٦ یا ٨ ماه دیگر گشوده خواهد شد. او به عنوان فروشنده ماشین آلات بر اساس تجربه حضور خود در بازار ایران، معتقد بود که باید برای حضور در بازار ایران اقدام به سرمایه گذاری کرد و تولید ماشین آلات، حمل، ترخیص و عرضه ماشین آلات به بازار داخلی را می توان یکی از راههای سهولت فعالیت تجاری در کشورمان دانست.
مدیر عامل شرکت بازرگانی کلاجی سوریه نیز با بیان این که ایران پلاست یکی از بزرگترین نمایشگاههای صنعت پلاستیک در منطقه خاورمیانه است، گفت: این نمایشگاه پاسخگوی همه نیازهای ما به عنوان یک شرکت وارد کننده محصولات پتروشیمی است. وی با اشاره به تلاش برای گسترش همکاری با شرکتهای ایرانی، افزود: ما در دریافت نخستین محموله پلی اتیلن به سوریه موفق بوده ایم، پی وی سی و گرانول برای کارخانه های تولید سیم و کابل در سوریه مورد استفاده قرار می گیرد.
میشائیل هاس، مدیر فروش منطقه ای شرکت ایکون اتریش در حاشیه نمایشگاه ایران پلاست به خبرنگار شانا گفت: حضور پر شمار شرکتهای داخلی و خارجی در نمایشگاه ایران پلاست را نشان دهنده پوپایی صنعت پلیمر و پلاستیک در ایران می دانیم.
وی افزود: این شرکت در زمینه تولید سیستمهای پلت ساز برای پلتایزهای زیر آبی فعالیت می کند، ما در زمینه فناوری پلتایزرهای زیر آبی پیشرو هستیم، بنابراین ماشین آلات ما برای فرآیندهای بسیار پیچیده و همچنین فرآیندهای معمولی در خطوط کامپاندینگ و مستربچ استفاده می شود. هاس با اشاره به نخستین حضورش در نمایشگاه بین المللی ایران پلاست گفت: بازار ایران برای ما بسیار جذاب است، ایکون از دو سال گذشته فعالیت خود را در بازار ایران آغاز کرد و فکر می کنم مشتریان زیادی در ایران به ماشین آلات این شرکت نیاز دارند. هم اکنون تعدادی از ماشین آلات ما در خطوط تولید صنایع پلاستیک و پلیمر ایران کار می کند، همچنین مذاکراتی را برای عرضه ماشین آلات جدید به مشتریان ایرانی انجام داده ایم.
هاس در پاسخ به سئوالی درباره دلیل تمایل این شرکت اتریشی برای حضور در بازار ایران، گفت: ما همواره به دنبال توسعه کسب و کار خود در سراسر جهان هستیم، نخست فعالیت خود را از بازار اتریش آغاز کردیم سپس وارد بازارهای اروپا شدیم و از سال گذشته هدف این شرکت ورود به بازارهای در حال توسعه بوده است. از این رو، دو سال پیش فعالیت خود را در بازار ایران آغاز کردیم.
اکنون با این اشاره گذرا و اجمالی می توان به گفته کارشناسان اقتصادی اعتماد بیشتری کرد و گفت که هر یک شغل در صنعت پتروشیمی، دست کم ١٤ نفر ایرانی را می تواند به طور غیرمستقیم مشغول به کار کند، با این حساب اگر نیمی از این ١٤ نفر را دارای خانه و خانواده در نظر بگیریم و تصور کنیم که هر خانواده حداقل از سه نفر تشکیل شده است، به رقمی می رسیم که بی هیچ اغراقی قابل توجه و تامل است، از این روست که وزارت نفت ایران از یک سو برنامه توسعه ٧٥ میلیارد دلاری صنعت پتروشیمی تا ٨ سال آینده و از سوی دیگر به تولید رسیدن پارس جنوبی در ٥ سال آینده را هدف گذاری کرده است. این دو می توانند نویدبخش پیشرفت سریع صنعت پتروشیمی ایران در سالهای آتی باشند.
کسب سود بیشتر از طریق ایجاد بازار دائمی برای محصولات پتروشیمی، ارایه محصول متناسب با ذائقه بازار و کسب سود بیشتر، کمک به برنامه‌های کلان ملی و اشتغالزایی پایدار در کشور، ارایه مدل جایگزین توسعه صنایع مکمل پتروشیمی به جای توسعة صنایع بالادستی پتروشیمی در نقاط مختلف کشور، زمینه‌سازی برای مشارکت بیشتر بخش خصوصی در برنامه‌های توسعه کشور و کمک به اجرایی شدن اصل ۴۴ قانون اساسی، لزوم مد نظر داشتن صنایع مکمل در سبد شرکت پتروشیمی به صورت غیر مستقیم و کاهش مخاطرات و کاستی های احتمالی ناشی از تحریمهای بین المللی را می توان از جمله مزایای توسعه صنایع مکمل پتروشیمی در ایران برشمرد.
جواد اصغری